ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ТУРА ЖӘНЕ ЖАНАМА СҰРАУ МӘНДІ СӨЙЛЕУ АКТІЛЕРІНІҢ ПЕРЛОКУТИВТІ ПРАГМАТИКАСЫ

Мақалада тіл біліміндегі тура және жанама коммуникация категориялары ұғымдарына, жанама сұрау мәнді сөйлеу актілерінің түрлері мен ерекшеліктеріне талдау жасалып, қазақ тіліндегі тура және жанама сұрау мәнді сөйлеу актілерінің прелокутивтік прагматикасы айқындалды. Атап айтсақ: сұраулы сөйлемдердің тура мағынасы жауап алу болса, жанама сұрақтар сыпайыгершілік сақтау, сұрауды жанамалап жеткізу, сұрауды астарлап қою, сұрауды күдік мәнде қою, сұрауды ым-ишарат арқылы жеткізу, баға беру, реніш, қапа болу, бетке басу сияқты қызметте жұмсалады. Тура сұрау мәнді сөйлеу актісінде иллокутивті әсер сөйленімді құрайтын тілдік құралдардың лингвистикалық мағынасы арқылы білдірілсе, жанама сұрау мәнді сөйлеу актілерінің перлокутивтік прагматикасы тілдік бірліктердің ауыспалы мағынада қолданылуына, сөйлеуші мен тыңдаушының аялық білімі және қарым-қатынас шарттарына байланысты болады. Сонымен қатар жанама сұрау мәнді сөйлеу актісі тілдің көркемдік әлеуетін күшейтіп, әртүрлі мағыналық реңктерді білдіруге мүмкіндік береді.

Зерттеу барысында құрылымдық грамматиканың «тұлғадан мағынаға қарай», функционалды грамматиканың «мағынадан тұлғаға қарай» зерттеу, құрылымдық-семантикалық сипаттау, функционалды-семантикалық және мәнмәтіндік талдау, дифференциациялау және гипотетикалық түсіндіру әдістері қолданылды.

Зерттеу барысында алынған ғылыми тұжырымдарға тіл біліміндегі құрылымдық, коммуникативтік, функционалды грамматика және прагматикалық лингвистика салалары бойынша жазылған еңбектер ғылыми-теориялық негіз болды. Сонымен қатар әртүрлі дереккөздерден (ауызекі сөйлеу тілі, ақын-жазушылардың еңбектері) келтірілген тілдік мысалдар мақалада ұсынылған ғылыми-практикалық қорытындыларды дәйектеуге септігін тигізді.

1. Anscombre J.-C., Ducrot O. L’argumentation dans la langue. Philosophie et langague. – Bruxelles: P. Mardaga, 1983. – 184 p.

2. Austin J.L. How to do things with words. The William James Lectures delivered at Harvard University in 1955. – Oxford: Clarendon Press, 1962. – 166 p.

3. Davison A. Indirect Speech Acts and What to Do with Them. // Syntax and Semantics. – Vol. 3. – Speech Acts. N.Y., 1975. – P. 142-185.

4. Wunderlich D. Studien zur Sprechakttheorie / D. Wunderlich. – Frankfurt/M.: Suhrkamp, 1976. – 416 s.

5. Searle J. Indirect Speech Acts // Syntax and Semantics. – Vol. 3. Speech Acts. – N.Y., etc.: Academic Press, 1975. – P. 59-82.

6. Shehdeh Fareh, Maher Bin Moussa. Pragmatic Functions of Interrogative Sentences in English: A Corpus-based Study. International Journal of Arabic-English Studies (IJAES) Vol. 9, 2008. – P. 145-164.

7. Вежбицка А. Речевые акты // Новое в зарубежной лингвистике. – Вып. 358: Лингвистическая прагматика. – М.: Прогресс, 1985. – С. 251-275.

8. Гак В.Г. Языковые преобразования. – М., 1998. – 763 с.

9. Гальперин И. Р. Текст как объект лингвистического исследования // Отв. ред. Г.В. Степанов. Изд-е 6-е. – М.: URSS, 2008. – 137 с.

10. Дементьев В.В. Непрямая коммуникация. – М.: Гнозис, 2006. – 376 с.

11. Ерофеева Е.В. Прагматические аспекты речевых актов различной коммуникативной направленности в современном французском языке. Монография / Е. В. Ерофеева; ФГБОУ ВПО «Урал. гос. пед. ун-т». – Екатеринбург, 2014. – 287 с.

12. Конрад Р. Вопросительные предложения как косвенные речевые акты // Новое в зарубежной лингвистике. – Вып. XVI: Лингвистическая прагматика. – М., 1986. – С. 349-384.

13. Кошикбаева Г.Д., Еликбаев Б.К., Ыбырайым А.О. Сұрау мәнді сөйлеу актісіндегі пропозиция, пресуппозиция және постпозиция // «Отандық тілтаным дамуының құрылымдық, коммуникативтік, антропоөзектік модустары» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, 2023. – 172-176-бб.

14. Ошакбаева Ж.Б. Прагматическая составляющая языковой компетенции во втором языке: дисс. ... канд. филол. наук: 10.02.19 – теория языка. – Алматы, 2009. – 154 с.

15. Почепцов Г.Г. Теория коммуникации. – М.: «Рефл-бук», К.: «Ваклер», 2001. – 466 с.

16. Почепцов О.Г. Основы прагматического описания предложения. – Киев: Вища школа, 1986. – 116 с.

17. Серль Дж.Р. Косвенные речевые акты // Новое в зарубежной лингвистика. – Вып. 17: Теория речевых актов. – М.: Прогресс, 1986. – С. 195-222.

18. Стернин И.А. Введение в речевое воздействие. – Воронеж, 2011. – 227 с.

19. Шевченко И.С. Историческая динамика прагматики предложения: английское вопросительное предложение 16-20 вв.: Монография. – Харьков: Константа, 1998. – 168 с.