-ЫП, -ІП КӨСЕМШЕ ЖҰРНАҚТАРЫНЫҢ ДАМУ ЖӘНЕ ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ (Мәмлүк қыпшақ ескерткіштері негізінде)

Етістіктің күрделі грамматикалық категорияларының бірі көсемше категориясының тарихы жайында жекелеген ескерткіштер мен белгілі бір тілдің тарихына қатысты оқулықтарда аздап кездескенімен терең, жан-жақты әрі жүйелі зерттеу жасалмаған. Түркі тілдерінің тарихи кезеңдердегі кез келген тілдік бірлікті кешенді түрде зерттеу нысанына алып, оларды синхрондық және диахрондық тұрғыдан жан-жақты зерделеу және қазіргі тілімізбен салыстыра отырып, арасындағы тарихи сабақтастықтың деңгейін айқындау қазақ түркітану ғылымының өзекті мәселелерінің бірі саналады. Мақалада мәмлүк қыпшақ тіліндегі -ып, -іп, -ұп, -үп, -п көсемше жұрнақтарының грамматикалық қызметі, өзі жалғанған сөздің мағынасына тигізер әсері мен фонетикалық варианттары, даму және қалыптасу тарихы секілді бірнеше қырынан қарастырылады. Зерттеу нысанына мәмлүк қыпшақ тілінде жазылып, осы күнге келіп жеткен 5 ескерткіштің материалдары негізге алынады. Зерттеу жұмысы тілдің тарихи дамуын зерттеудің басты әдісі – тарихи-салыстырмалы әдіс негізінде жасалады.

-ып, -іп, -ұп, -үп, -п формалы көсемшелердің фонетикалық варианттары болсын, түбірге жалғану тәртібі жағынан болсын, негізгі және жанама мағыналарындағы түрлі мағыналық реңктері жағынан болсын қазіргі түркі тілдерінен, соның ішінде қазақ тілінен де айтарлықтай өзгешеленбейді. Кей ерекшеліктері қазіргі оғыз тілдерінде сақталса, енді бірі қыпшақ тілдерінде сақталған. Араларындағы азын-аулақ айырмашылықтардың өзін тілдің тарихи дамуы барысында пайда болатын табиғи құбылыс ретінде қарауға болады.

1. Ağar Mehmet Emin. (1989) Kitab Fi’l-Fıkh Bi-Lisani’t-Turki (İnceleme-Metin-Sözlük). – Yayımlanmamış Doktora Tezi. – Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1989.

2. Dilbas Ebru. Türk Dilinde Zarf Fiil Ekleri.

3. http://www.academia.edu/27582365/T%C3%9CRK_D%C4%B0L%C4%B0NDE_ZARFF%C4%B0%C4%B0L_EKLER%C4%B0, (06.07.2017).

4. Eminoğlu Emin. (2011) Abbas İbn Hamza es-Sabrani Kitabü’l Ef’al. Akçağ yayınları: – Ankara, 2011.

5. Ergin Muarrem. (2009) Türk Dil Bilgisi. Bayrak Basım: – İstanbul, 2009.

6. Gülsevin G. (2000) Türkiye Türkçesinde Birleşik Zarf Fiiller. Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, S.5. –Afiyonkarahisar, 2000. – S.122-143.

7. Коркина Е.И. (1985) Деепричастие в якутском языке. – Новосибирск, 1985.

8. Korkmaz Z. (2007) Gramer Terimleri Sözlüğü, Genişletilmiş 3. Baskı. Türk Dil Kurumu Yayınları: – Ankara, 2007.

9. Korkmaz Z. (2007) Türkiye Türkçesi Grameri-Şekil Bİlgisi. Türk Dili Kurumu Yayınları: – Ankara, 2007.

10. Kuanışbayev Ercan. (2006) Kitab fi’l-Fıkh (Giriş-Metin-Dizin-Tıpkıbasım). Yayımlanmamış Doktora Tezi. – İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 2006.

11. Маманов Ы. (1966) Қазіргі қазақ тілі. – Алматы, 1966.

12. Маманов Ы. (2014) Қазақ тіл білімінің мәселелері. – Алматы: Абзал-ай, 2014.

13. Оразов М. (2001) Етістік. – Алматы: Ы.Алтынсарин атындағы Білім академиясының республикалық баспа кабинеті, 2001.

14. Садықбеков Қ. (2016) «Китаб Муқаддима Әбу Ләйс әс-Самарқанди» ескерткіші және оның тілі. – Алматы: Таңбалы баспасы, 2016.

15. Uğurlu Mustafa. (1984) Munyetu’l Guzzat. Metin-İndeks, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. – Ankara: Gazi Üniversitesi, 1984.

16. Ысқақов А. (1974) Қазіргі қазақ тілі. – Алматы, 1974.

17. Юлдашев А.А. (1977) Соотношение деепричастных и личных форм глагола в тюркских языках. – Москва, 1977.