ҚЫЗЫЛ ТҮС АТАУЫНЫҢ КОНЦЕПТУАЛДЫ МӘНІ

Мақалада қызыл түс атауына ұғымдық-семантикалық талдау жасалды. Мақаланың мақсаты – қазақ мәдениетіндегі қызыл түстің концептілік мәнін анықтау. Мақалада осы мақсатқа жету үшін лексикографиялық, концептуалды әдістермен талдау жасалды. Қызыл түстің бояудан тыс метафизикалық ұғымдарды танытудың негізгі символы болатыны, тарихи оқиғалардың символдық таңбасы болатыны, поэтикалық, эстетикалық танымда жасарудың, қиындықтың, қызуқандылықтың, т.б құбылыстардың атрибуты болатыны анықталды. Қызыл сөзімен тіркесетін сөздердің талғанатыны және тіркесімділік қатары кең екені дәлелденді. Қызыл – қанық түстердің бірі болғандықтан, баяу, әлсіздік, сабырлық тән емес, керісінше, шапшаңдық, күштілік, сабырсыздық, ашушаңдық, өткірлік қасиеттерді бейнелеуде белсенді жұмсалымда екені дәйектелді.

Қызыл түс – қауіп, толқу, құмарлық, күш, агрессия және кейде сәттілік ұғымдарын танытуда белсенді. Бұл эмоционалды ғана емес, сонымен қатар физиологиялық реакцияны жеткізуде кең қолданысқа ие деген сөз. Қызыл – қанық түс болғандықтан  қоршаған ортаны таңғалдыратын қасиеті тілде де дәл сондай қызметте көрініс тапқан.  Бұл қызыл сөзіне концептілік талдау нәтижесінде анықталды. Қызыл сөзінің лексикалық, терминдік, поэтикалық, этномәдени перифериялары анықталды. Сондай-ақ жалпыадамзаттық таным мен қазақтың танымындағы қызыл ұғымына қатысты пайымдаулар салыстырылды.

1. Аитова Н. (2005) Қазақ тіліндегі түр-түс атауларының когнитивтік семантикасы: филол. ғылым. канд. … дис.– Алматы, 2005. – 136 б.

2. Айтқазы С. (2011) Түр-түс концептісінің лингвомәдени табиғаты: филол. ғылым. канд. … дис. – Алматы,2011. – 184 б.

3. Ақкөзова А. (2004) Сапалық сын есімдердің семантикасы. – Алматы, 2004. – 154 б.

4. Аманжолов С. (2002) Қазақ тілі теориясының негіздері. – Алматы, 2002. – 368 б.

5. Ахметжанова Ф., Қайырбаева Қ. (2000) Түр-түске байланысты тұрақты сөз тіркестері. – Өскемен, 2000. – 88 б.

6. Жарқынбекова Ш. (2024) Языковая концептуализация цвета в культуре и языках: автореф. дис. ... док. филол. наук. – Алматы, 2004. – 47 с.

7. Каскатаева Ж. (2021) Түр-түс атауларының лексика-семантикалық өрісіндегі ортақ және ұлттық ерекшеліктер: филол. ғылым. канд. … дис. – Қарағанды, 2021. – 138 б.

8. Кенжеахметұлы С. (2009) Түр, түс туралы ұғым // Игілік журналы – Алматы, 2009. №3 (41) наурыз – 3 б.

9. Қайдаров Ә., Өмірбеков Б., Ахтамбердиева З. (1986) Сырға толы түр мен түс. – Алматы, 1986. – 160 б.

10. Қалымова Ж. (1992) Фразеологизмы с компонентами цветообозначения в казахском языке: автореф. дис. ... канд. филол. наук. – Алматы, 1992. – 23 б.

11. Қоңыров Т. (2005) Теңеулер табиғаты. – Алматы: Алаш, 2005. – 510 б.

12. Лауланбекова Р. (2010) Түр-түс компонентті күрделі аталымдардың танымдық сипаты: филол. ғылым. канд.… дис. – Алматы, 2010. – 129 б.

13. Марғұлан Ә. (1982) Казахское народное прикладное искусство. – Алматы, 1982. – Т1. – 256 с.

14. Садықова Р. (2012) Түр-түс концептісінде қазақ халқы мәдениетінің көрінісі // Абай атындағы ҚазҰПУ Хабаршысы. – Алматы, 2012. – №3 (41). – бб. 38-41.

15. Сарекенова Қ. (2007) Қазақ тіліндегі фразеологизмдердің құрамында келетін түр-түс атауларының концептілері // Е.Букетов атындағы ҚарМУ Хабаршысы. – Қарағанды, 2007. – №4 (48). – бб. 126-130.

16. Сейітова Ш. (1999) Өсімдікке байланысты тұрақты тіркестердің этнолингвистикалық сипаты. – Алматы, 1999. – 103 б.

17. Хасанов Ғ., Туленова Г. (2014) Түр-түске қатысты күрделі атаулардағы ұлттық дүниетаным көрінісі // М.Өтемісұлы атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті Хабаршысы. – Орал, 2014. – 122 б.

18. Хасенов Б., Әділова А. (2012) Түр-түс атауларының шығуы туралы // Е.Букетов атындағы ҚарМУ Хабаршысы. – Қарағанды, 2012. – №4 (68) – бб. 5-10.

19. Шанбаева Л. (2010) Функционалды-семантикалық өріс (түр мен түс материалдары негізінде): филол. ғылым.канд. … дис. – Алматы, 2010. –123 б.