ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ҒҰРЫПТЫҚ РӘСІМДЕРДІҢ ТІЛДІК РЕПРЕЗЕНТАЦИЯСЫ

Мақалада ғұрыптық рәсімдер этностың рухани өмірі мен мәдениетінің маңызды компоненттерінің бірі ретінде сипатталады. Олар лингвомәдени ұжымның нормаларын, құндылықтары мен тәжірибелерін ұрпақтанұрпаққа тасымалдайтын феномен ретінде қарастырылады. Осыған сәйкес адамның генетикалық жадында құрылымдық-бейсаналық білім ретінде сақталған және ғұрыптық рәсімдердің негізінде қалыптасатын екінші мәнді скриптонимдерге жан-жақты талдау жасау – зерттеу жұмысының мақсаты. Зерттеу мақсатына жету үшін ғұрыптық рәсімдерге қатысты тілдік деректердің екінші мағынаға ие болуы, репрезенттелуі жайында тұжырымдарға талдау жасалып, лингвомәдени кодтар айқындалып, талданады. Антропоөзекті парадигманың аясында ғұрыптық рәсімдердің негізінде қалыптасқан екіншілік мәнді скриптонимдердің, лингвомәдени кодтардың семантикалық ауысу тәсілдерін анықтау – қазақ халқының этникалық бірегейлігі мен тілдік санасының ерекшелігін айқындайтын әдіс ретінде танылады. Мақалада екіншілік мағынаға ие болған тілдік қолданыстардың мағынасын ашу үшін этимологиялық талдау, мәліметтерге концептуалды және лингвомәдени түсінік беру әдістері қолданылады. Зерттеу жұмысының нәтижесінде акционалды код құрайтын тілдік бірліктердің ішінде көбінесе тыйым сөздердің скриптонимдерге ұйытқы болатыны анықталады. Соның ішінде, екінші мағынаға ие болған скриптонимдердің қазіргі тілдік репрезентациясы қазақтың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері туралы жазылған еңбектер мен көркем әдебиет беттерінен алынған мысалдармен дәйектеледі. Зерттеу жұмысында талданған скриптонимдер мен оларға берілген лингвомәдени, концептуалдық түсініктерді мәдениетаралық қатысымды жеңілдететін құрал ретінде, өзге тілді аудиторияда қазақ тілінің төл сөздерінің мағынасын, этимологиясын түсіндіруде қолдануға болады.

1. Ақбай Н.Е. Абай жолы энциклопедиясы. Энциклопедия / Ақбай Н.Е. – Алматы: Арда, 2008. – 504 б.

2. Алефиренко Н.Ф. Поэтическая энергия слова: синергетика языка, сознания и культуры / Н.Ф. Алефиренко. – Москва: Academia, 2002. – 392 с.

3. Атабаева М.С. Қазақ тілі диалектілік лексикасының этнолингвистикалық негізі. – Алматы: Білім, 2006.

4. Байбурин А.К. Ритуал в традиционной культуре: Стуктурно-семантический анализ восточнославянских обрядов / А.К. Байбурин. – СПб.: Наука, 1993.

5. Банкова Т.Б., Угрюмова, М.М., Агапова Н.А. Константы русской народной культуры: языковые воплощения. Федеральное государственное автономное образовательное учреждение высшего образования" Национальный исследовательский Томский государственный университет", 2017 г.

6. Бопайұлы Б. Қазақ сөз саралау өнері. – Павлодар: «Павлодар облыстық еркін мүгедектер қоғамы» қоғамдық бірлестігі, 2020. – 256 б.

7. Быкова О.И. Этноконнотация как вид культурной коннотации: на материале номинативных единиц немецкого языка / О.И. Быкова. – Воронеж: Воронежский государственный университет, 2005. – 277 с.

8. Донец П.Н. К типологии культурных кодов. Харківського національного університету імені вн каразіна №1002, 6, 2012.

9. Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. 1-том: Дүниеге келгеннен өмірден озғанға дейін (отбасылық әдет-ғұрыптар ертеректегі авторлардың еңбектері бойынша) / Құраст. С.Әжіғали – Алматы: Арыс, 2006. – 416 б.

10. Қазақтың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері: өткендегісі және бүгіні. Мақалалар жинағы. – Алматы: Ғылым, 2001. – 428 б.

11. Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. 1-том. – Алматы: DPS, 2011. – 738 б.

12. Қайдар Ә. Қазақтар ана тілі әлемінде: этнолингвистикалық сөздік/ Ә.Қайдар. – Алматы: Сардар, 2013. – 728 б.

13. Қалыбаева Қ.С., Тымболова А.О., Алишова А.Н. Қазақ және қырғыз тілдеріндегі ғұрыптық лексика. – Вестник КазНУ. Серия филологическая. – 2018. – №1 (169). – Б. 96-101.

14. Лакофф Дж. Метафоры, которыми мы живем / Дж.Лакофф, М.Джонсон: перс. с англ. Ф.Н. Баранова и А.В. Морозовой: под ред. и с предисл. А.Н. Баранова. – Москва: Едиториал УРСС, 2004. – 256 с.

15. Матыжанов К.С. Ойын мен рәсім (ритуал) – адамзат қоғамының аса маңызды әлеуметтік қарым-қатынас құралы // Keruen, 2021. – №3.

16. Моторина Н.В. Лингвокультурные скрипты традиционного коммуникативного поведения в России и Англии: дисс. ... канд. филол. наук. – Волгоград, 2013. – 184 с.

17. Мурзинова А.С. Ұлттық-мәдени стереотиптердің ерекшелігі мен коммуникативтік сипаты (қазақ, орыс, ағылшын тілдерінің ұлттық-мәдени құндылықтары негізінде): филос. докт. (PhD) ... дисс. – Алматы, 2021. – 257 б.

18. Телия В.Н. Русская фразеология. Семантический, прагматический и лингвокультурологический аспекты. – Москва: Яз. рус. культуры, 1996.

19. Телия В.Н. Вторичная номинация и ее виды / В.Н. Телия // Языковая номинация (Виды наименовании – Москва: Наука, 1977. – 129 с.

20. Толстой Н.И., Толстая С.М. Славянская этнолингвистика: вопросы теории. – Москва: Институт славяноведения РАН, 2013. – 240 с. (Материалы ко Второму Всероссийскому совещанию славистов 5-6 ноября 2013 г.)

21. Толстая С.М. Терминология обрядов и веровании как источник реконструкции древней духовной культуры / С.М. Толстая // Славянский-балканский фольклор. – Москва, 1994. – 215 с. Уәли Н. Сөз мәдениеті. – Алматы: Мектеп, 1984. – 75 б.

22. Уәли Н. Қазақ сөз мәдениетінің теориялық негіздері. – Алматы: Қазақ тілі, 2021.

23. Хорохордина М.В. Скриптонимы как способ репрезентации знаний немецкоязычного культурного пространства (на примере номинаций в сфере ритуализованной коммуникации): дисс. ... канд. филол. наук: 10.02.04 / Марина Владимировна Хорохордина. – Воронеж: Воронеж. гос. ун-т, 2018. – 166 с.

24. Чуньхун Б. Акциональный код культуры и средства его репрезентации в русском языке. Известия Волгоградского государственного педагогического университета, 10 (143), 2019. – С. 175-179.