ХАЛЫҚ ЕРТЕГІЛЕРІНДЕГІ “БАЙЛЫҚ” ЖӘНЕ “КЕДЕЙЛІК” КОНЦЕПТІЛЕРІНІҢ ТІЛДІК РЕПРЕЗЕНТТЕЛУІ

Бұл жұмысымыздың мақсаты – қазақ халқының тұрмыс-салт ертегілеріндегі “байлық” және “кедейлік” концептілерін халық танымының тілдік репрезенттері ретінде анықтау.

Лингвомәдени талдау тарихи-этнографиялық аядағы, көне халық танымындағы, мәдени ақпаратты анықтап, тілдік сипатын тануға мүмкіндік берді. Байлық пен кедейлік бинарлық оппозиция ретінде ертегілік дәуірдегі этнос санасының қалыптасу кезеңіндегі дүниетанымы мен әлемді тануы, адамгершілік-этикалық нормалары тұрғысынан қарастырылып, қазіргі кезеңдегі халықтың ментальды болмысымен салыстырылып берілді.

Зерттеу материалы ретінде 31 тұрмыс-салт ертегісі алынды. Ертегі мәтіндерінен осы концептілерді репрезенттейтін тілдік бірліктер анықталып, олардың қолданысы контекст аясында қарастырылды. Еркін ассоциативті эксперимент жүргізіліп, аталған концептілердің қазіргі жастар тілінде репрезенттелуі ертегі тілімен салыстырылды.

Байлық материалдық және рухани концепт ретінде анықталып, тілдік репрезенттері кедейлікпен бинарлық оппозицияда қарастырылып, кедейлік пен байлықтың дүниеден емес, ақылдан болатыны тұжырымдалды. Еркін ассоциативті эксперимент нәтижелерін материалдық құндылықтардың да, рухани құндылықтардың да көп өзгеріске түскені анықталды.

Нәтижесінде ол деңгейлер арасында ортақтық та, айырым белгілер де бар екені байқалды. Ортақтық бұл концептілердің жалпыадамзаттық, әмбебаптық сипатынан туындаса, айырым белгілер көп жағдайда образдық, аксиологиялық деңгейден көрінеді.

Бұл зерттеулер қазақ тіліндегі лингвофольклористика саласын, когнитивті лингвистиканы дамытуға үлес қосады.

Зерттеудің практикалық мәнін келешекте басқа да қазақ халық ертегілері жанрларын халық танымының тілдік репрезенттері ретінде зерттеуден, қазіргі заманғы авторлық ертегілер тілін зерттеуден, халық ертегілері тілі бойынша жиілік сөздік түзу қажеттігінен көреміз.

1. Abdikalyk K. S., Zh. A. Abitzhanova, Zh. K. Otarbekova, G. K. Kaidarova, G.A.Seidullayeva. (2016) Concept as the Main Research Object of Cognitive Linguistics. International journal of environmental & Science education. – 2016. – Vol. 11, – No. 10. – P. 3167-3178.

2. Артеменко Е.Б. (2009) Язык фольклора в аспекте когнитивной лингвистики // Теоретические проблемы современного языкознания. Сборник научных статей в честь юбилея засл. деятеля науки РФ, докт. филол. наук, проф. З.Д. Поповой. – Воронеж: «Истоки», 2009. – С. 81-87.

3. Бияздықова Ә. (2014) Қазақ тіліндегі бақыт концептісінің танымдық сипаты мен қызметі. – А., 2014. – 192 б.

4. Волошина С.В. (2018) Толстова М.А. Репрезентация концепта «богатство» в диалектном дискурсе: константы и трансформации. Вестник Томского государственного университета. Филология. – 2018. – № 55. – С. 17-28.

5. Егорова В.Ф. (2012). Концепт «Богатство» в пословичной картине мира русского, якутского и французского народов // Интеллектуальный потенциал XXI века: ступени познания. 2012. – № 12. – С. 127–129.

6. Карасик В.И.(2002) Языковой круг: личность, концепты, дискурс / В.И. Карасик. – Волгоград: Перемена, 2002. – 477 с.

7. Клементьева Е.В. (2008) Концепт «Богатство»: когнитивнопрагматический аспект: на материале русского и английского языков: автореф. дисс канд. филол. наук / Е.В. Клементьева. – КГУКИ. – Краснодар, 2008. – 20 с.

8. Комарова М.М. (2021) Бинарные оппозиции в концептосфере русской сказки / М.М. Комарова // Филоlogos. – 2021. – № 1 (48). – С. 55-60.

9. Кунбуттаева А.Ш. (2013) Способы вербализации концепта «богатство» во фразеологических и паремиологических единицах лакского языка // Вестник Костромского гос. унив.им. Н.А. Некрасова. 2013. – Т. 19. – № 6. – С. 114-116.

10. Куцый С. Б. (2003) Лингвокультурная специфика концептов "богатство" и "бедность" (на материале русского и английского языков) автореф. дисс канд. филол.наук. – Ставрополь, 2003.

11. Қайдар Ә. (2009) Қазақтар ана тілі әлемінде. Этнолингвистикалық сөздік. І том. Адам. – Алматы, Дайк- Пресс, 2009. – 784 б.

12. Қошанова Ж. (2009) Қазақ тіліндегі байлық-кедейлік концептісі: танымдық сипаты мен қызметі. – КД, 2009. – 148 б.

13. Лотман Ю (1998) «Об искусстве». – СПб, Искусство, 1998. – 227 с.

14. Лызлов А.И. (2017) Относительная ценность богатства в отражении аксиологически маркированных моделей (на материале фразеологизмов английского языка) // Филологос. – 2017. – № 33 (2). – С. 43-49.

15. Макеева Н.С. (2009) Концепт «богатство» в русском языковом сознании: дисс. канд. фил. наук / Н.С. Макеева. – СПб., 2009. – 237 с.

16. Нестерова Т.Г. (2015) Лексические средства выражения концепта «Богатство» в английской авторской сказке. Университетский комплекс как региональный центр образования, науки и культуры: Материалы Всероссийской научно-методической конференции (с международным участием). – Оренбург, ОГУ, 2015. – С. 1856-1861. – ISBN 978-5-7410-1180-5.

17. Пименова М. В. (2011) Концептуальные исследования и национальная ментальность. Гуманитарный вектор. – 2011. – № 4 (28). – г. Кемерово, Россия. – 127 с.

18. Понамарева Е.Ю. (2010) Концепт бедность в диахроническом пространстве английской и русской лингвокультур национального периода. автореф. дисс… канд. филол. наук. – Пятигорск, 2010.

19. Пропп А.Я. (2000). Русская сказка. – Москва: Лабиринт, 2000.

20. Путилина Л.В. (2015а) Концепт «Богатство» в индивидуально-авторской картине мира / Л.В. Путилина, Т.Г. Нестерова // Международная научная конференция, посвященная 60-летию Оренбургского государственного университета: Наука и образование: фундаментальные основы, технологии и инновации (15-17 сентября 2015). – Оренбург: ООО ИПК «Университет», 2015. – С. 159-163.

21. Путилина Л.В. (2015б) Лексико-стилистические средства выражения концепта «Богатство» в сказках Оскара Уайльда / Л.В. Путилина, Т.Г. Нестерова // Современные проблемы науки и образования. – 2015. – №2. Режим доступа: http://www.science-education.ru/122-20558.

22. Самойлович А.Н. (1936) Богатый и бедный в тюркских языках // Известия АН СССР. Отделение общественных наук. − 1936. – № 4. – С. 21-66

23. Стешина Е.Г.(2008) Концепты богатство и бедность в молодежном языковом сознании русских и англичан. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата филологических наук. – Саратов, 2008.

24. Тарасова А.С. Объективация понятий «богатство» и «бедность» в русском языке Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук. – Волгоград, 2021.

25. Хроленко А.Т. (1974) Проблемы лингвофольклористики: к вопросу о комплексном подходе к изучению языка фольклора // Очерки по стилистике русского языка. – Курск, 1974 – Вып. 1. – С. 9-23.

26. Хроленко А.Т. (2010) Введение в лингвофольклористику: учебное пособие. 1-е. – Москва: Флинта, 2010.

27. Яроцкая Г.С. (2014) Дискурсивное измерение отношения к богатству и бедности в русской лингвокультуре (на материале текстов русских народных сказок) / Г.С. Яроцкая // Мова. – 2014. – № 21. – С. 102-106.