СЕЙФ САРАИДІҢ «ГҮЛІСТАН БИТ-ТҮРКИ» ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШІНДЕГІ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕР

Алтын Орда дәуірінде жазылған жазба ескерткіштері тілі түркі халықтарының дүниетанымын, тұрмыс-тіршілігін, болмысын бейнелейті көркемдеуіш-стильдік құралдарға өте бай.  Осыған орай Алтын Орда дәуірінде жазылған Сейф Сараидің «Гүлістан бит-түрки» (бұдан әрі – «Түрікше Гүлістан») жазба ескерткішіндегі фразеологизмдер мен метафораларды қарастыру – тақырыптың өзектілігін көрсетеді. Ескерткіш тіліндегі фразелогизмдер мен метафоралар екі аспекті бойынша талданады: құрылымдық-семантикалық және лингвокогнитивтік талдау. Фразеологизмдер лексика-семантикалық тұрғыдан төрт топқа  бөлінеді, олардың қазақ тілімен сабақтастығы талданады. Жазба ескерткіштің сегіз бабы бойынша жинақталған фразеологизмдер мен бейнелі тіркестер  сол дәуірдің діни таныммен астасып жатқан халықтың болмысын, таным-түсінігін бейнелейтін «Адам» концептісін құрайды. «Адам» концептісі «Адам – билік», «Адам қанағатшылдық», «Адам –  тілге сақ болу» лингвокогнитивтік модельдерге бөлініп талданады.

      Жұмыс қорытындысының практикалық мәні. «Түрікше Гүлістан» мәтініндегі метафоралар мен фразеологизмдерге берілген лингвистикалық түсіндірмелер Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында Қазақ тілінің Ұлттық корпусы аясында әзірленіп жатқан «Тарихи ішкорпусының» ортағасырлық мәтіндердегі тілдік бірліктердің семантикалық белгіленімдерін  әзірлеуде пайдалануға болады.

1. Бабалар сөзі: 100 томдық. Ғашықтық дастандар. – Астана: Фолиант, 2005. – Т. 19. – 326 б.

2. Диваев А. (1899) Несколько слов о киргизском хозяйстве // Сборник, изданный по поводу политехнической выставки. – СПб., 1899. – Вып. 1. – С. 80-86.

3. Жұбатова Б. (2010) Қазақ тіліндегі араб, парсылық фразеологизмдер: филол. ғылым. докт. ... автореф. – Алматы, 2010. – 40 б.

4. Кеңесбаев І. (2008) Қазақ тіл білімінің мәселелері. – Алматы: Арыс, 2008. – 608 б.

5. Кеңесбаев І. (2007) Фразеологиялық сөздік. – Алматы: Арыс, 2007. – 800 б.

6. Манкеева Ж. (2008) Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың танымдық негіздері. – Алматы: Жібек жолы, 2008. – 352 б.

7. Миннегулов Х.Ю. (1972) Переводы и оригинальные произведения Сейфа Сараи: автореф. ... канд. филол. наук. – Казань, 1972. – 39 с.

8. Наджип Ә. (1975) Тюркоязычный памятник XIV века «Гулистан» Сейфа Сараи и его язык. – Алма-Ата: Наука, 1975. – Ч. 1-2.

9. Сабыр М.Б. (2003) Алтын Орда дәуірі: Құтыптың «Хұсрау мен Шырын» поэмасы (XIV ғ.). – Алматы: Lider, 2003. – 320 б.

10. Сыздық Р. (2004) Яссауи «Хикметтерінің» тілі. – Алматы: Сөздік-Словарь, 2004. – 552 бет.

11. Усманов Х., Махсудова З. (1980) Сейф Эс-Сараи. Китабе Гулистан бит-тюрки. Саифа Сараи: В 2-х ч. – Казань: КГУ, 1980. – 249 с.

12. Uzulukun F. N. (1954) Önsözü ile birlikte «Seyfi Serayi Gülistan tercümesi». – Ankara, 1954.

13. Уәлиев Н. (1998) Фразеология және тілдік норма. – Алматы: Республикалық баспа кабинеті, 1998. – 128 б.