ҚАЗАҚ ЦИФРЛЫҚ ТЕРМИНОЛОГИЯСЫ: ТЕРМИНОЛОГИЯЛЫҚ ІШКОРПУС ӘЗІРЛЕУ ТӘЖІРИБЕСІ (метамәтіндік және терминологиялық белгіленімдер параметрлері)

Мақала Қазақ тілі ұлттық корпусының (ҚТҰК) құрамына енетін терминологиялық ішкорпус жасаудың ғылыми-теориялық және қолданбалы-практикалық мәселелеріне (метамәтіндік және терминологиялық белгіленімдер параметрлерін әзірлеу) арналды.

Зерттеу барысында ҚТҰК-ның терминологиялық ішкорпусын әзірлеу бойынша мынадай нәтижелерге қол жеткізілді: 1) терминологиялық ішкорпус базасына енгізілген ғылыми мәтіндерге төмендегідей метамәтіндік белгіленімдер қойылды: Дереккөзі, Мәтін типі, Мәтін тақырыбы, Мәтін стилі, Мәтіннің кілт сөздері,  Ғылым саласы, Мәтін тілі, Мәтіннің бет саны, Мәтін графикасы,  Сөзқолданыс саны, Аудитория жасы, ішкорпус, Белгілеуші; 2) терминологиялық ішкорпусқа енгізілген әртүрлі ғылым салаларының терминдеріне мынадай параметрлерді қамтитын терминологиялық белгіленімдер қойылды: терминнің қазақ және орыс тілдеріндегі нұсқасы, терминнің және терминдік тіркесті құрайтын сөздердің этимологиясы және оның қазақ тіліндегі баламасы, әрбір терминнің қазақ тіліндегі анықтамасы, терминнің анықтамасы алынған дереккөз, терминнің қолданылатын саласы (салалары), терминнің авторы, терминнің құрамы, терминнің бекітілген нұсқасы, жылы, терминнің салалық терминологиялық сөздіктердегі аудармасы, терминнің заңнамадағы қолданысы (аудармасы және нұсқалары). 

Зерттеудің теориялық маңыздылығы: екітілді және көптілді салалық, түсіндірме терминологиялық сөздіктер құрастырудың, электронды сөздіктер әзірлеудің ғылыми негіздерін нақтылап, толықтыруға, қолданбалы терминология, терминография салаларын дамытуға септігін тигізеді.

Зерттеудің практикалық маңыздылығы: тақырыптық және салалық терминологиялық ішкорпустар әзірлеу мен әртүрлі терминологиялық сөздіктердің (түсіндірме, реестрлік) құрылымы мен мазмұнын жетілдіру барысында лексикографиялық тәжірибеде қолдануға болады.

Зерттеу барысында жинақтау, сұрыптау, жүйелеу, аудару, диахрондық, фактологиялық, лексикографиялық салыстыру және салғастыру, құрылымдық (морфологиялық, синтаксистік) талдау әдістері қолданылды.

1. Аязбаев Ғ.М., Әшімбаева Н.М., А.З. Бисенғали, Құлманов С.Қ., Нұрлан М. Қазақ және орыс тілдерінің параллель ішкорпусы: әзірлемесі, қолданылуы және мәселелері // TILTANYM. № 2 (90) 2023. – 49-61-бб. doi.org/10.55491/2411-6076-2023-2-49-61

2. Bayekeyeva, A., Tazhibayeva, S., Shaheen, A., Beisenova, Z., & Mamayeva, G. (2022). Developing an Online Kazakh-English-Russian Thesaurus of Industry-Specific Terminology. International Journal of Society, Culture & Language, 2022. № 10(1), 83-98. doi: 10.22034/ijscl.2022.543082.2465

3. Бутенко Ю. И., Николаева Н. С., Маргарян Т. Д. Структурные модели терминологических словосочетаний для разметки корпуса научно-технических текстов // Вестник НГУ. Серия: Лингвистика и межкультурная коммуникация. 2021. Т. 19, № 3. – С. 45-56. DOI 10.25205/1818-7935-2021-19-3-45-56

4. Butenko Iu. I., Garazha V. V. (2021). BMSTU Corpus of Scientific and Technical Texts: Conceptual Framework. Applied Linguistics Research Journal, 2021. Vol. 5(3). – P. 76-81. DOI 10.14744/ alrj.2021.15579

5. Elena Yu. Balashova, Ekaterina A. Bogacheva, Nikita I. Ilyukhin (2022). Pragmatical, terminological and functional analysis of the un corpus // Language of Science and Professional Communication. 2022. № 2 (7). – Р. 25-43. DOI: 10.24412/2658-5138-2022-7-25-43

6. Исаева Г., Өтебаева Э., Серікқызы М. Қазақ тілі ұлттық корпусының лингвомәдени ішкорпусы. TILTANYM. № 3 (91) 2023. – 135-143-бб. doi.org/10.55491/2411-6076-2023-3-135-143

7. Jurgita Mikelionienė, Jurgita Motiejūnienė (2021). Corpus-based analysis of semi-automatically extracted artificial intelligence-related terminology // Journal of Language and Cultural Education. 2021. № 9(1). – Р. 30-38. DOI: 10.2478/jolace-2021-0003

8. Күркімбаева А.М. «Black Friday» концептісінің жарнама дискурс прагматикалық сипаты // TILTANYM. № 2 (90) 2023. – 164-173-бб. doi.org/10.55491/2411-6076-2023-2-164-173

9. Martynova, E. V., Solnyshkina, M. I., Merzlyakova, A. F., Gizatulina, D. Yu. (2020). Lexical Parameters of the Academic Text (Based on the Texts of the Academic Corpus of the Russian Language), Philology and Culture, 2020. № 3. – Р. 72-80. DOI: 10.26907/2074-0239-2020-61-3-72-80

10. Сейітбекова А.А., Сейдамат Ә. Тарихи ішкорпус әзірлеудің әлемдік тәжірибесінен // Абылай хан атындағы ҚазХҚ және ӘТУ Хабаршысы. Филология сериясы. Том 66. № 3 (2022). – 159-170-бб. DOI 10.48371/PHILS.2022.66.3.012

11. Sergei I. Monakhov, Vladimir V. Turchanenko, Dmitrii N. Cherdakov (2023). Terminology use in school textbooks: corpus analysis // Research result. Theoretical and Applied Linguistics, 2023. № 9 (1). – Р. 27-49. DOI: 10.18413/2313-8912-2023-9-1-0-3

12. Tazhibayeva S.Zh., Bayekeyeva A.T. Digital tools for writing and translation: enhancing language processing and communication in the digital age // Ғылым. Әйел. Қоғам. 4(13) 2023. – 166-174-бб.

13. Tlegenova Gulden Bakytkazyevna, Rysbergen Kyzdarkhan Kurmashkyzy, Zhanabekova Aiman Abdildaevna (2024). Representativeness of Mythonyms and Theonyms in Language Corpora // International Journal of Society, Culture, & Language, 12(1), 2024. – Р. 374-395. https://doi.org/10.22034/ijscl.2024.2017262.3288

14. Zhanabekova A.A., Kozhakhmetova A.K., Tlegenova G.B. Technology for preparing a dialectological internal national corpus of the kazakh language // Абылай хан атындағы ҚазХҚ және ӘТУ Хабаршысы. № 3 (66) 2022. – 70-87-бб. DOI 10.48371/PHILS.2022.66.3.006

15. Zhanna Sadirmekova, Madina Sambetbayeva, Sandugash Serikbayeva, Gauhar Borankulova, Aigerim Yerimbetova, Aslanbek Murzakhmetov (2023) // Development of an intelligent information resource model based on modern natural language processing methods // International Journal of Electrical and Computer Engineering (IJECE). 2023. Vol. 13, № 5. – P. 5314~5332 ISSN: 2088-8708, DOI: 10.11591/ijece.v13i5.pp5314-5332

16. Zeinep M. Bazarbayevа, Sholpan K. Zharkynbekova, Aisaule Zh. Amanbayeva, Zhanar T. Zhumabayeva, Ainur A. Karshygayeva (2023) // The National Corpus of Kazakh Language: Development of Phonetic and Prosodic Markers. Journal of Siberian Federal University. Humanities & Social Sciences. 2023. 16(8). – Р. 1256-1270. http://journal.sfu-kras.ru/number/150844