ОРЫС, ҚАЗАҚ, ӨЗБЕК, АҒЫЛШЫН МАҚАЛДАРЫНДАҒЫ АНТРОПОЦЕНТРИЗМНІҢ ПОЛИАСПЕКТТІ КӨРІНІСІ

Мақалада орыс, қазақ, өзбек, ағылшын тілдеріндегі мақал-мәтелдердегі антропоцентризмді білдірудің өзекті мәселесі қарастырылады. Мақал-мәтелдің мазмұны әрқашан антропоцентристік болып табылады, өйткені оның мағынасының адамгершілікке тәрбиелеуші сипаты адамға бағытталған, сондықтан барлық мақалмәтелдер антропоцентристік, бірақ олардағы антропоцентризмді білдіру тәсілдері әртүрлі – эксплицитті және имплицитті: а) эксплицитті (ашық) антропоцентризмнің көрінісі адам (адам, еркек, әйел, ол, ол, олар, ...) ұғымын білдіретін лексемалар арқылы беріледі; ә) антропоцентризмнің имплицитті (жанама) көрінісі адам ұғымын білдіретін лексемаларсыз беріледі, бірақ олардың ғибраттылығы және астарлылығы адамға бағытталған. Мақалмәтелдердегі антропоцентризм жалпылама және талғамды болып табылады, сондықтан ол жағымды және жағымсыз қасиеттермен сипатталатын жануарлар мен өсімдіктер әлемін білдіретін лексемалар (атаулар) арқылы да беріледі. Антропоцентризмнің зоонимдер арқылы берілуі көбінесе белгілі бір жануардың (мысалы, есек немесе шошқа) етін тұтынуға тыйым салу немесе рұқсат беру сияқты діни канондармен байланысты. Олардың кейбіреулері дін тарихында пікірталас туғызуда (мысалы, шошқа еті). Осыған байланысты кейбір мақалдарда зооним атауы жағымды сипатта болса, басқаларында жағымсыз сипатта қолданылады. Зерттеу материалы ретінде төрт тілдегі мақал-мәтел сөздіктері, осы мәселе бойынша ғылыми және ғылыми-көпшілік зерттеулер және одан туындайтын жалпы адамзаттық (әмбебап) және ұлттық-мәдени көзқарастар алынды. Әр тілдің мақалдар қоры антропоцентристік бағытта қызмет атқарады. Тілдік материалды талдау барысында салыстырмалы, семантикалық-стилистикалық, тарихи-салыстырмалы және т.б. әдістер қолданылды, бұл теориялық және практикалық маңызы бар нәтижелерді алуға ықпал етті. 

1. Антропоцентризм в языке и культуре. Сборник статей. – Москва: Индрик, 2017. – 264 с.

2. Бакиров П.У. Семантика и структура номинацентрических пословиц (на материале русского, узбекского, казахского языков). – Ташкент: Фан, 2006. – 296 с.

3. Даль В.И. Пословицы русского народа. – Москва: Изд-во ЭКСМО. – Пресс: Изд-во ННН, 2003. – 616 с.

4. Джусупов М. Антропоцентрические пословицы как лингвоконтрастивная и лингвометодическая проблема // Иностранные языки в Узбекистане. – 2022. № 5(46). – С. 37-52.

5. Джусупов М. Звуковые системы русского и казахского языков. Слог. Интерференция. Обучение произношению. – Ташкент: Фан, 1991. – 241 с.

6. Джусупов М. Межъязыковое и межкультурное контактирование: понятие, слово, психообраз, интерференция // Филологические науки. НДВШ. – Москва, 2016. № . – С. 22-34.

7. Джусупов Н.М. Когнитивная стилистика: теория и практика стратегии выдвижения в художественном тексте. – Ташкент: «VneshInvestProm», 2019. – 464 с.

8. Джусупов Н.М. Теория выдвижения в лингвистических исследованиях: истоки, тенденции, вопросы интерпритации // Вестник Российского университета дружбы народов. Серия: Теория языка. Семиотика. Семантика. – Москва, 2016. №2. – С. 41-50.

9. Камбарова М.А. Национально-специфические, общечеловеческие и структурные аспекты номинацентрических пословиц английского, русского и казахского языков // Ўзбекистонда хорижий тиллар. – Ташкент, 2020. № 3 (32). – С. 72-86.

10. Қазақ мақал-мәтелдері. Жинап құрастырған Ө. Тұрманжанов. – Алматы: «Ана тілі», 1997. – 184 б.

11. Лафта Адиан Хабиб, Ю.Т. Листрова-Правда. Русские пословицы с названиями животных на фоне близких по смыслу арабских пословиц. – Воронеж, Вестник ВГУ, Серия: Лингвистика и межкультурная коммуникация. – 2008, Выпуск 4. – С. 50-54.

12. Маджидова Р.У. Антропоцентризм как один из ведущих принципов современного языкознания // Илм сарчашмалари. – Ургенч, 2006. №2 (22). – С. 83-86.

13. Маргулис А., Холодная А. Русско-английский словарь пословиц и поговорок // McFarland & Company, Inc., Publishers Jefferson, North Carolina, and London, 2000. – 487 с.

14. Можно ли христианам есть свинину? Портал «Православная жизнь»; авт. Владимир Пучков. [Электронный ресурс] – URL: https://pravlife.org/ru/content/mozhno-li-hristianam-est-svininu (дата обращения 02.03.2023)

15. Ослятина – Википедия. [Электронный ресурс] – URL: https://ru.wikipedia.org/wiki/Ослятина дата обращения 05.08.2022

16. Пермяков Г.Л. Пословицы и поговорки народов Востока. – Москва: ИВЛ, 1979. – 671 с.

17. Попова З.Д., Стернин И.А. Очерки по когнитивной лингвистике. – Воронеж: «Истоки», 2001. – 191 с.

18. Почему иудеи и мусульмане не едят свинину – журнал «Вокруг света» Электронный ресурс] – URL: https://www.vokrugsveta.ru/quiz/649/ дата обращения 05.08.2022

19. Тажибаева Р.Д. Антропоцентризм как один из принципов исследования пословиц // Вестник Карагандинского государственного университета им. Е.А. Букетова. 2005. №1. – С. 39-43.

20. Ўзбек халқ мақоллари. Тузувчилар: Мирзаев Т., Саримсаков Б., – Ташкент: Шарқ, 2003. – 512 б.

21. Христианам также нельзя есть свинину. Об этом сказано в Библии; портал «Дзен»; авт. Александр Гримм. [Электронный ресурс] – URL: https://dzen.ru/a/YGcoDKZJ-HyR9zBF (дата обращения 05.08.2022)