БЕЙВЕРБАЛДЫ АМАЛДАРДЫҢ ТІЛДЕГІ РЕПРЕЗЕНТАЦИЯСЫ: ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ОРЫС ТІЛДЕРІНДЕГІ ВЕРБАЛДАНУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Халық санасының тілдегі көрінісі саналатын ұлттық сөздік құрамның көркем мәтінде белсенді қолданылатын тобы – бейвербалды құралдардың вербалдануы. Бейвербалды элементтер әлем тілдерінде әрі құрылымы, әрі мағынасы жағынан әралуан болып келеді. Бұл ерекшеліктер – әсіресе көркем мәтіндерді аудару барысында аудармашыларға қиындық тудыратын факторлар. Мысалы «Абай жолы» роман-эпопеясының орыс тіліндегі аудармасында лакуналардың (мәтіннің аударылмаған бөлігі) басым бөлігін бейвербалды амалдар құрайды.

Зерттеудің мақсаты коммуникацияның көмекші құралдары тілде қалай кодталғанын қарастыру арқылы қазақ халқының коммуникантты тану деңгейін бағамдау, сондай-ақ қазақ және орыс тіліндегі бейвербалды компоненттердің лексикалық, грамматикалық, прагматика-стилистикалық тұрғыдан ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтау. Зерттеу барысында аудармаларды салыстыра талдау, бейвербалды құралдардың вербалды амалдарына грамматикалық талдау жасау, лексика-семантикалық және когнитивті талдау әдістері қолданылды. Зерттеу нәтижесінде қазақ тілінде «күлу» мәнін білдіретін тілдік бірліктер мен грамматикалық құрылымдардың орыс тіліне қарағанда әлдеқайда көп екені, аталған кинеманы аударуда орыс тіліндегі «смех» түбірлі сөздердің белсенді қолданылғаны белгілі болды. Тілдердің лексика-грамматикалық ерекшеліктеріне, линвгомәдени факторларға байланысты аударма мәтіндегі бейвербалды компоненттердің эмоцияны бейнелеу дәлдігі, экспрессивтілігі және семантикалық ерекшеліктері толық сақталмағаны анықталды.

Зерттеудің өзектілігі бейвербалды амалдардың М.Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясындағы тілдік репрезентациясы және оның аударма мәтіндегі тілдік құндылығы зерттеу жұмысында антропоөзекті парадигма негізінде және интерлингвистикалық аспектіде тұңғыш рет қарастырылып отыруынан көрінеді.

1. Yeshimov M.P., Nurtileuova S.R., Kulmanov S.K. Non-verbal components of communication: similarities and differences. – Tiltanym, 2022. – No.86 (2). – P. 17-27. https://doi.org/10.55491/2411-6076-2022-2-16-25

2. Fernando Poyatos Fuster. Nonverbal Communication across Disciplines: Volume 3: Narrative literature, theater, cinema, translation. – John Benjamins Publishing House, 2002. – 287 p. https://qazcorpus.kz/find-parallel/ https://slovariki.org/

3. Аймауытов Ж. Психология. – Алматы: Ғылым, 1998. – 447 б.

4. Ауэзов М. Путь Абая. Роман, т.I. – Алма-Ата: Жазушы, 1977. – 608 с.

5. Әуезов М. Абай жолы. І том. – Алматы: Жазушы, 1989. – 377 б.

6. Байтанаев Ә. Шын шеберлік. – Алматы: Ғылым, 1969. – 140 б.

7. Бондаренко А. В. Языковая онтология смеховой культуры: автореф. …канд. филол. наук. – М.: 2009. – 37 с.

8. Верещагин Е.М., Костомаров В.Г. Лингвострановедческая теория слова. – М.: Русский язык,1980. – 196 с.

9. Гусева О.А. Вербализация невербальных реакций (к постановке проблемы) // Вестник МГЛУ. – Выпуск 20 (706). – 2014. – С. 72- 82.

10. Жұмабаев М. Педагогика. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 160 б.

11. Кобзева О.В. Вербальная репрезентация кинемы в художественном тексте: семантика и прагматика (на материале русского и французского языков). автореф. …д-ра филол. наук. – Ростов-на-Дону, 2009 . – 18 с.

12. Момынова Б. Лидерлер имиджін қалыптастырудағы бейвербалды элементтер мен бағалауыштық лексиканың рөлі // Тілтаным. – 2003. – №1. – Б. 14-20.

13. Мосейчук Т.В. Вербализация невербального компонента коммуникации во фразеологической системе русского языка // Вестник ГСГУ. – № 3 (27). – С. 26-29.

14. Пинкер C. (2019). Тіл – инстинкт. – Алматы: «Ұлттық аударма бюросы» қоғамдық қоры, 2019. – 15 б.

15. Самовар П.А. Невербальная интеракция. Инокультурная коммуникация. ‒ Бельмонт, 1985. – 312 с.

16. Стернин И.А. Коммуникативное поведение в структуре национальной культуры. Этнокультурная специфика языкового сознания. – М.: Наука, 1996. – С. 13-20.

17. Сыдық П.С., Садирова К.К. Тілдік рефлексия: сана мен тіл қызметінің қатынасы. // Тілтаным. – 2023. – 92 (4). – Б. 110-119. https://doi.org/10.55491/2411-6076-2023-4-110-119.

18. Ферс Дж. (1962) Техника семантики. – Москва, 1962. – С. 74-90.