В.В.РАДЛОВ СӨЗДІГІНДЕГІ ҚАЗАҚ СӨЗДЕРІНІҢ ЛЕКСИКА-СЕМАНТИКАЛЫҚ ҚОЛДАНЫМ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Мақала В.В. Радлов сөздігіндегі қазақ сөздерінің лексика-семантикалық қолданым ерекшеліктерін зерттеуге арналады. В.В. Радлов сөздігінде қазақ тілі лексикасы мол қамтылған. Зерттеу жұмысының мақсаты – осы қазақ тілі лексикасы құрамындағы сөздердің лексика-семантикалық қолданым ерекшеліктерін анықтау. Жеке қарастыруымыздың ең басты себебі – негізгі материалдары XIX ғасырдың орта тұсынан бастап жинақталып, сол ғасырдың соңғы ширегінде жарық көрген қазақ сөздерінің семантикасы қазіргі заманауи қазақ тіліндегі сөздердің семантикасынан біршама ерекшеленеді. Арада жүз елу жыл өткендіктен, ол кездегі сөздердің мән-мағынасында қазіргі сөздердің мағынасынан сәл де болса айырмашылықтың болуы – заңды құбылыс. Ресей империясының қол астына қарауына байланысты дәстүрлі қазақ қоғамында күрделі жүйелік және құрылымдық өзгерістер орын алды. Ресейде бірнеше төңкерістер болып, социалистік қоғам орнады, Кеңестік социалистік республикалар одағы ыдырап, еліміз егемендік алды. Міне, осының бәрі қазақ сөзінің құрамына, оның семантикасына әсер етпей қойған жоқ. Жүз елу жылдық уақыт аралығында сөз семантикасында болған өзгерістерді зерттеу – қазақ тілінің тарихы мен тарихи лексикологиясы үшін маңызды іс болып табылады. Бұл негізінен зерттеудің ғылыми-практикалық маңыздылығын айқындайды. Мақалада сөздерді іріктеу, жүйелеу, семантикалық топқа бөлу, құрылымдық сипаттау, синхрондық және диахрондық талдау, салғастыру әдістері қолданылады. Жүргізіліп отырған зерттеудің қазақ лексикасын тарихи-лексикологиялық, тарихи-лексикографиялық тұрғыдан зерделеудегі құндылығы айқын.  

1. Кондучалова С. Материалы по киргизскому языку, собранные В.В. Радловым: автореф. ... канд. филол. наук. – Алма-Ата, Фрунзе, 1964. – 24 с.

2. Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. 2-том. – Алматы: РПК «Слон» DPS, 2012. – 700 б.

3. Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. 3-том. – Алматы: РПК «Слон» DPS, 2012. – 736 б.

4. Құлманов С., Бүркітбай Г. В.В. Радлов сөздігінің лексикалық құрамы: араб, парсы кірме сөздері және олардың қазіргі кездегі терминдену үдерісі // Абылай хан атындағы ҚазХҚ және ӘТУ Хабаршысы. «Филология ғылымдары» сериясы. 1(72) – Алматы, 2024. – 174-191 бб.

5. Малбақұлы М., Бердиллаева М. В.В. Радлов сөздігіндегі қазақ сөздерінің лексикалық құрамы туралы // Tiltanym. – 2024, №1 (93). – 13-26-бб. https://doi.org/10.55491/2411-6076-2024-1-13-26

6. Мамырбек Г. В.В. Радлов сөздігіндегі лексикографиялық параметрлер // «Қазақстандағы ұлттық жарнама тілін қалыптастыру және цифрландыру» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, 2023. – 197-201-бб. Мамырбек Г., Малбақов М., Сейітбекова А. В.В. Радлов сөздігіндегі байырғы сөздердің семантикалық ерекшеліктері // Еуразия гуманитарлық институтының Хабаршысы. «Филология ғылымдары» сериясы. – 2024, №2. https://doi.org/10.55808/1999-4214.2024-2.05

7. Мусаев С.Ж., Садыкова С.З. Лексика кыргызского языка в словаре В.В. Радлова «Опыт словаря тюркских наречий» // Филологические науки. Вопросы теории и практики. – 2018, №1 (74), Ч. 2. – C. 345-348. Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречий. Том І. – СПб.: Тип. Имп. акад. наук, 1888.

8. Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречий. Том IV. Кн.1 – СПб.: Тип. Имп. акад. наук, 1911.

9. Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречий. Том І-IV. – СПб.: Тип. Имп. акад. наук, 1888-1911.

10. Садыкова С.З., Мусаев С.Ж. Труд В.В. Радлова «Фонетика северных тюркских языков» и некоторые актуальные проблемы кыргызского языкознания // Филологические науки. Вопросы теории и практики. – 2017, №10 (76), Ч.2. – C. 151-155. Таймуллина Қ.Қ. Қазақ лексикографиясы: екі тілді аударма сөздіктердің микроқұрылымы // Еуразия гуманитарлық институтының Хабаршысы. – 2020, №1. – 257-262-бб. http://egi.kz/wp-content/uploads/2020/04/VestnikEAGI-1-2020.pdf.

11. Хусаинов К. В.В. Радлов и казахский язык. – Алматы: Наука, 1981. – 172 с.

12. Штернберг Л. Из жизни и деятельности Василия Васильевича Радлова // Живая старина. Вып.2-3. – Спб., 1909.