ҚАЗІРГІ ЖАЗБА КОММУНИКАЦИЯДАҒЫ СӨЗ ЖАТЫҚТЫҒЫ МЕН ӘСЕРЛІЛІГІ

Қазіргі жазба коммуникация – ұлттық әдеби норма сипаттары мен  тіл динамикасына тән жаңа белгілерді танытатын күрделі сала. Тілдегі ұлттық сипат мен жаңа құбылыстар жазба коммуникацияның беделді тармақтарының бірі болып табылатын мерзімді баспасөз тілінде айқын көрінеді. Тіл динамикасындағы ерекшеліктер мерзімді баспасөздің негізгі функциялары: ақпарат беру және ықпал ету функцияларымен тікелей байланысты. Әсіресе қазіргі кезеңде баспасөздің ақиқат шындықты көркем суреттеуге арналған көптеген жанрларында оқырманды өзіне тарту, иландыру мүддесінде ықпал ету функциясы басымдық танытып келеді. Осыған байланысты баспасөз тілінде сөз жатықтығы мен әсерлілігі категорияларына қатысты тілдік бірліктер қолданылады. Мақаланың мақсаты – қазіргі мерзімді баспасөз тілінен жинақталып, іріктелген эмпирикалық материалдар мен ғылыми тұжырымдар негізінде сөз жатықтығы мен әсерлілігі ұғымдарын анықтау және оларға сөз мәдениеті тұрғысынан баға беру. Мақалада мерзімді баспасөз тіліндегі сөз жатықтығы мен әсерлілігі  ұғымдары жалпы тілі білімі және қазақ тіл біліміндегі сөз мәдениеті және стилистика салаларына қатысты іргелі еңбектерде тұжырымдалған пікірлер негізінде талданып, анықталды. Зерттеуде мерзімді баспасөзде соңғы онжылдық мерзім аралығында аталмыш құбылыстар көрініс табатын тілдік фактілер жинақталып, тақырыптық топтарға ажыратылды. Сонымен қатар мерзімді баспасөз тілінде берілген мәселені тереңірек талдау мақсатында сөз мәдениеті тұрғысынан сөз әсерлілігі  мен жатықтығы сақталмаған тілдік фактілер іріктеліп, оларға семантикалық талдау жасалды. Нәтижесінде мерзімді баспасөздегі сөз жатықтығы және сөз әсерлілігі сапасы қазақ тілінің жалпы тілдік қорындағы лексемалардың денотаттық және коннотаттық мағынасымен, сөздің семантикалық астары арқылы тіркесімділік қабілетімен, әдеби тіл нормалары, тіл амалдарын дұрыс қолдану мәселесімен тығыз байланысты тұжырымдалды. Мақалада талқыланатын мәселелер мен алынатын нәтижелерді қазақ тілтанымындағы сөз мәдениеті, функционалды стилистика, мерзімді баспасөз тілі, лингвопрагматика салалары бойынша терең ғылыми-практикалық зерттеулерде пайдалануға  болады.

1. Алдаш А. Сөз мәдениеті. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2015. – 236 б.

2. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – 2-е изд., стер. – Москва: УРСС: Едиториал УРСС, 2004. – 571 с.

3. Әлімбай Н. Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. 1-том. – Алматы: DPS, 2011. – 738 б.

4. Бабалар сөзі Жүзтомдық. – Астана: «Фолиант», 2007. – T. 42: Батырлар жыры. – 2007. – 432 б.

5. Бабалар сөзі Жүз томдық. – Астана: «Фолиант», 2008. – Т. 46: Батырлар жыры. – 2008. – 512 б.

6. Байтұрсынұлы А. Қазақ тіл білімінің мәселелері: жинақ. Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамы. – Алматы: АбзалАй, 2013. – 637 б.

7. Белов С. А., Кропачев Н. М. Представления сотрудников СМИ об источниках кодификации языковых норм и правил употребления языка (по материалам анкетирования). Вестник Санкт-Петербургского университета. Язык и литература. 2021, 18 (3): 512-527. https://doi.org/10.21638/spbu09.2021.306

8. Булдыгина Л.В. К вопросу о выразительности устной речи // Актуальные проблемы филологии и педагогической лингвистики. 2011. №13. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/k-voprosu-o-vyrazitelnosti-ustnoy-rechi (дата обращения: 17.05.2022).

9. Головин Б.Н. Основы культуры речи: Учеб, пособие. – М.з. Высш. школа, 1980. – 335 с.

10. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер: монография. 3-ші бас. – Алматы: Мемлекеттік тілді дамыту ин-ты, 2010. – 607 б.

11. Кеңесбаев І. Қазақ тіл білімінің мәселелері: монография. – Алматы: Арыс, 2008. – 600 б.

12. Кожина М.Н., Васильева А.Н., Беспалова С.В. Стилистика русского языка: учебник. 6-е изд., стер. – Москва: Флинта, 2016. – 464 с.

13. Костомаров В.Г. Русский язык на газетной полосе: Некоторые особенности языка соврем. газетной публицистики. – Москва, 1971. – 267 с.

14. Матвеева Т.В. Лексическая экспрессивность в языке: учебное пособие. – Свердловск: УрГУ, 1986. – 92 с.

15. Момынова Б. Газет лексикасы: Жүйесі мен құрылымы. – Алматы, 1999. – 223 б.

16. Пекарская И.В. Контаминация в контексте проблемы системности стилистических фигур русского языка: автореф. дис. д-ра. филол. наук. – Москва, 2001. – 44 с.

17. Савова М.Р. Выразительность // Педагогическое речеведение. Словарь-справочник. –Москва: Флинта, Наука, 1998. – С. 29-30.

18. Сковородников А.П., Копнина Г.А. (2008) Экспрессивные средства в языке современной газеты: тенденции и их культурно-речевая оценка // Язык средств массовой информации: учеб. пособие для вузов. – Москва: Академический проект; Альма Матер, 2008. – 539 с.

19. Солганик Г.Я. Язык современной публицистики: – Москва: Флинта: Наука, 2005. – 230 с.

20. Сыздық Р. Тілдік норма және оның қалыптануы (кодификациясы). Көптомдық шығармалар жинағы. – Алматы: Ел-шежіре, 2014. – 292 б.

21. Уәли Н. Сөз мәдениеті. – Алматы: Мектеп, 1984. – 75 б.

22. Хазагеров Т.Г., Корнилова Е.Е. Риторика для делового человека. – 5-е изд., стер. – Москва: Флинта, 2018.

23. Ыбырайым Ә., Жаңабекова А., Рысбергенова Қ. және т.б. Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 9-том. – Алматы, 2011. – 744 б.

24. Ысқақов А., Сыздықова Р., Сарыбаев Ш. Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі, Қазақ ССР-ның Алматы: Ғылым, 1966. – 240 б.