ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ТҮРІК ТІЛДЕРІНДЕГІ ТЕРМИНДЕНУ ҮДЕРІСТЕРІНІҢ ЛИНГВОКОГНИТИВТІК ЖӘНЕ ЛИНГВОМӘДЕНИ НЕГІЗДЕРІ

Тіл иесі өмір сүріп жатқан қоғам қажет ететін ұғымдар аясында белсенді қызмет етіп, белгілі бір уақыт ішінде жаңа мәдени-әлеуметтік ұғымға ие болатын лексикалық бірліктер – терминдер мен жаңа қолданыстар. Тәуелсіздік кезеңінде қазақ тілінің қоғамның барлық саласында мемлекеттік мәртебесіне сай қызметінің жандануы, әлеуетінің жаңғыруы тіл иелмені мен тілді тұтыну нысаны арасындағы байланысты күшейтіп, күнделікті қолданыстық тәжірибедегі қажеттілік талаптарына әсер ете бaстaды. Бұл қoғамдық-әлeумeттік, эконoмикалық, cаяси, ғылыми-техникалық cалалардағы тeрминжаcам үдeріciнен көрінеді. Coған oрай, тіл~қoғам, тіл~cана, тіл~мәдениет т.б. сабақтастық туғызған нeoнoминациялық үдeрістің өзeгін тек ғылыми-ақпараттық мазмұн ғана емес, жoғарыда көрсеткеніміздей, мәдени-әлеуметтік мазмұн да құрайды. Бұл тіл дамуының тек cандық қана eмeс, cапалық дeңгeйін де көтeругe нeгіз болады. Coндықтан қалыптаcқан жаңа тeрминдeр бoлмыcындағы тіл мен мәдeниeттің бір-бірінe әceрі тілдің мәдeниeтті таcымалдаушы бірeгeй құрал рeтіндeгі қызмeтін мәдeнитілдік рeпрeзeнтация шeгінде тану – eрeкшe өзeкті. Сoның нeгізінде тіл тұтынушылардың танымдық дeңгeйін бірeгeйлeндіруші қызмeтін дe атқаратын қазақ тіліндeгі жаңа терминдeр мақалада тілдeгі жаңару үдeріcінe cай тіл мен мәдeниeт сабақтастығында туындайтын «ғаламның тілдік бeйнeсі» рeтіндe қараcтырылады. Сол себепті мақалада заманауи қазақ және түрік тілдеріндегі терминдену үдерістерінің лингвомәдени және лингвокогнитивтік негіздерін өзара салыстырып, сипаттауды мақсат еттік. Зерттеу барысында мынадай әдіс-тәсілдерді қолдандық: когнитивтік, сипаттау, салыстыру, концептуалдық және этнолингвистикалық. Сонымен бірге тіл иесі санасында құрылымдалған мәдени-ұлттық компонентті терминденген сөзден анықтау үшін диахрондық, контрастивтік, дефинитивтік, терминдену үдерісін тану үшін дискурстық талдау, уәжділік, коннотаттық тәсілді қолдандық. Зерттеудің құндылығы: заманауи қазақ және түрік тілдеріндегі терминдену үдерістерінің лингвокогнитивтік және лингвомәдени негіздерін сипаттап, көрсетіп беру арқылы «түркі әлемін» өркендетіп, нығайтуға үлес қосудамыз деп сенеміз. Мақалада қарастырылған тұжырымдар мен деректер түркітану, шығыстану, филология, аударма ісі кафедраларында оқитын студенттер, магистранттар, докторанттар және ғылымға қызығушылық танытқан жастардың зерттеу жұмыстарына практикалық және теориялық материал бола алады.

1. Айдарбек Қ.Ж. Қазақ терминологиялық аталымының ономасиологиялық негіздері. – Алматы, 2010.

2. Ақаев С. Терминнің танымдық табиғаты: филол. ғыл. докт. ... дисс. – Алматы, 2002.

3. Ахатова Б.А. Политический дискурс и языковое сознание. – Алматы: Экономика, 2006.

4. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы (қазақ тілі мен оқу-ағартуға қатысты еңбектері). – Алматы: Ана тілі, 1992. – 448 б.

5. Бисенғали А. Қазіргі қазақ және түрік тілдеріндегі терминдену үдерісінің сипаты // Академик Ө. Айтбайұлы және мемлекеттік тіл мәселелері. – Алматы, 2016.

6. Гумбольдт В. Избранные труды по языкознанию. – Москва: Прогресс, 2000. – 324 с.

7. Досмұхамедұлы Х. Аламан. – Алматы: Ана тілі, 1992.

8. Жанпейісов Е. Этнокультурная лексика казахского языка (на материалах произведений М. Ауэзова). – Алматы: Наука, 1989.

9. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1966; Ибраева Ж.К. Язык политики и политика языка // Тарих тағылымы, 2010.

10. Исақова С.С. Қазақ терминтанымының когнитивтік-прагматикалық аспектісі: филол. ғыл. докт. ... дисс. – Алматы, 2008.

11. Красных В.В. Этнопсихолингвистика и лингвокультурология. – Москва: Гнозис, 2002.

12. Қайдар Ә. Қазақтар ана тілі әлемінде (I-III т.). – Алматы: Дайк-пресс, 2009, 2013.

13. Қайдаров Ә.Т. Қазақ терминологиясына жаңаша көзқарас // ҚР ҰҒА Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы, 1993. – №1, 2.

14. Қожаева М. Аударматану терминдерінің когнитивтік-семантикалық негіздері: филол. ғыл. канд. ... дисс. – Алматы, 2007.

15. Құрманбайұлы Ш. Қазақ лексикасының терминденуі. – Алматы: Ғылым, 1998. – 208 б.

16. Лотман Ю.М. Семиосфера. – Санкт-Петербург: Искусство, 2000. – 704 c.

17. Сыздық Р. Сөздер сөйлейді. – Алматы: Санат, 2004. Телия В.Н. Коннотативный аспект семантики номинативных единиц. – Москва: Наука, 1986.

18. Aksan, D. Anlam Bilim ve Türk Anlam Bilimi. Ankara: DTCF Yay., 1978.

19. Bekeyeva, N., Bissengali, A., Mankeyeva, Zh., Nurdauletova, B. Phraseological Expressions in the Turkic Language: Comparative Analysis. International Journal of Society, Culture and Language. October, 2021. Vol. 9, İss.2). Online ISSN: 2329-2210. P. 29-40. http://www.ijscl.net/article_246369_a805a494681221d1506373a57197b29b.pdf

20. Bozşahin, C., Zeyrek, D. Dilbilgisi, bilişim ve bilişsel bilim. Dilbilim Araştırmaları Dergisi. İstanbul: Simurg Yay., 2000. Sayı: 45.

21. Dilaçar, A. Atatürk ve Türkçe. Atatürk ve Türk Dili. Ankara: TDK Yay., 1963. S. 41-52.

22. Eker, S. Çağdaş Türk Dili. 9. Baskı. Ankara: Grafiker, 2015. 478 s.

23. İmer, K. Türkçenin sözvarlığındakî yeni öğeler. Dilbilim Araştırmaları, 1991. S. 18-28.

24. Kutlusoy, Z. Bilişsel Bilim. Felsefe Ansiklopedisi. ed. Ahmet Cevizci. Cilt 2. İstanbul: Etik Yayınları, 2004. S. 596612.

25. Özdemir, E. Terim Hazırlama Kılavuzu. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1973. 102 s.

26. Vardar, B. Terimbilim ve Yeni Sözcükleme: Terimden Anlama, Dilbilim Yazıları. M. Durak (ed.), İstanbul: Multilingual Yayınları, 2005.

27. Zülfikar, H. Terim Sorunları ve Terim Yapma Yolları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1991. 213 s.