ТЕЛЖАН ШОНАНҰЛЫНЫҢ ҚАЗАҚ ЖАЗУЫ ТУРАЛЫ ҒЫЛЫМИ ТАНЫМЫ

Бұл мақалада белгілі лингвист ғалым, ХХ ғасыр басындағы қазақ тіл білімінің көрнекті тұлғасы, дарынды педагог, Байтұрсынұлы лингвистикалық мектебінің өкілі – Телжан Шонанұлының қазақ емлесі мен қазақлатын әліпбиі туралы еңбектері талданады. Т.Шонанұлының 1924-1930 жылдар аралығында жарияланған ғылыми мақалалары мен баяндамалары дереккөз ретінде алынып, ондағы жазу, емле, терминдер мен шеттілдік сөздердің жазылу мәселесі қарастырылады. Мақала үлкен екі бөліктен тұрады: бірінші бөлігінде Т.Шонанұлының төл сөздердің жазылуы, жалпы қазақ емлесіне арналған еңбектері талданады; екінші бөлігінде шеттілдік сөздердің жазылуы турасындағы ғылыми-публицистикалық мақалалары қарастырылады. Біз бұл еңбектерді бүгінгі қазақ емлесіндегі күрделі, даулы түйткілдермен және А.Байтұрсынұлы, Е.Омарұлының жазу туралы еңбектерімен салыстыра отырып, мазмұнын, мәнін, жаңалығы мен дәстүр жалғастығын ашуға талпындық. Зерттеу нәтижесінде қазақ жазуын, қазақ емлесін қалыптастыру, дамытудағы Т.Шонанұлының орны мен үлесіне лайықты баға беріледі. Мақала Алаш тіл білімін зерттеушілерге, жазу теориясын қарастыратын ғалымдарға, қазақ тіл білімінің тарихы туралы ақпарат алғысы келетін оқырмандарға арналған. 

1. Ахмет Байтұрсынұлының әліпби, жазу, емле туралы еңбектері: оқу құралы / Ғылыми түсініктемесін жазып, құрастырған Е. Маралбек. – Алматы: ЖК Асыл, 2023. – 584 б.

2. Әміржанова Н. Қазақстандағы латын жазуының тарихи тағылымы. – Алматы: Мемлекеттік тілді дамыту институты, 2012. – 300 б.

3. Елдес Омарұлы шығармалары. 1-2 т. / Түсініктемесін жазып құрастырушы Е. Маралбек. – Алматы: Лұғат, 2018.

4. Жандосұлы О., Шонанұлы Т. Емле өзгерту жайында // «Еңбекші қазақ» газеті. – 1928 ж. – №138 (1165). – 3 б.

5. Күдеринова Қ.Б. Қазақ жазуының тарихы мен теориясы. Оқу құралы. – Алматы: Елтаным, 2013. – 242 б.

6. Қазақ білімпаздарының тұңғыш съезі (ҚБТС). – Орынбор: Қазмембас, 1924. – 121 б.

7. Қазақ білімпаздарының тұңғыш съезі / Қазақ емлесі туралы Телжанның пікірлері / – Орынбор: Қазақ мемлекеттік баспаханасы, 1925. – 118 б.

8. Маралбек Е. Ахмет Байтұрсынұлының қазақ тілі дыбыстарын жіктеу әдісінің ғылыми негіздемесі //Ахмет Байтұрсынұлы және қазақ тілтанымының болашақ бағдары. – Алматы: Printexpress, 2022. – 400 б.

9. Момынова Б. «Қазақ» газеті (1913-1918): әліпби, емле ерекшеліктері және лексика-грамматикасы. – Алматы: Қазақ тілі, 2022. – 256 б.

10. Сыздық Р. Қазақ тілінің анықтағышы (емле, тыныс белгілері, сөз сазы). – Астана: Елорда, 2000. – 527 б.

11. Уәли Н. Ахмет Байтұрсынұлы және қазақ жазуының онтогенездік дамуы // Ұлттық рухтың ұлы тіні / Ғылыми мақалалар жинағы. – Алматы: Ғылым, 1999. – 568 б.

12. Шонанұлы Т. Емле туралы баяндамасы // Емле конференциясы (стенографиялық есебі). – Қызылорда: ҚАЗИЗДАТ, 1930. – 110 б.

13. Шонанұлы Т. Орыс емлесі мен әліпбиін өзгерту мәселесі // «Еңбекші қазақ» газеті. – 1929 ж. – №265 (1594). – 2 б.

14. Шонанұлы Т. Шет сөздер емлесі жайында (Емле съезіне ұсыныс ретінде) // «Еңбекші қазақ» газеті. – 1929 ж. – №66 (1395). – 2 б.

15. Шонанұлы Т. Шет сөздер емлесі жайында (Емле съезіне ұсыныс ретінде) // «Еңбекші қазақ» газеті. – 1929 ж. №67 (1396). – 3 б.