СВЯЗЬ ПРАВИЛ ПРАВОПИСАНИЯ И ГРАММАТИЧЕСКИХ ПРОБЛЕМ В ТРУДЕ АХМЕТА БАЙТУРСЫНУЛЫ «ТІЛ-ҚҦРАЛ»

Создание и утверждение системы письма на национальной основе – важнейшая предпосылка, которая служит опорой для сохранения национального характера и уникальности языка. Система письма, сформированная первым реформатором казахской письменности А. Байтурсыновым, также высоко ценится с этой точки зрения. Поскольку вопрос правописания всегда является актуальным, для казахского языкознания крайне необходимо определить основные положения правил правописания, которые легли в основу реформы правописания ученого. В статье анализируется правила правописания – интеграция принципов письма и грамматических закономерностей, которые в первый раз были полностью отражены в труде «Тіл-қҧрал». Цель исследования – выявить взаимосвязь правил правописания и грамматических проблем, сформулированных А. Байтурсыновым.

Практическая значимость исследования проявляется в анализе важности обоснования грамматической позиции в построении правил правописания. В статье проведены сравнения в диахроническом и синхронном аспектах, рассмотрены характер развития орфографии казахского языка в текстах XVIII, XIX веков и отражение грамматических единиц в письме. В частности, на основе методов сравнения, описания, систематизации были продемонстрированы исторические данные, в том числе причина нарушения грамматических закономерностей в материалах древне-казахского письменного языка и его влияние на письменность. В результате в труде связь морфологических правил с правописанием были классифицированы на три различных групп: «Форма слова и правописание», «Состав слова и правописание», «Пунктуация и правописание». 

1. Алтынсарин И. Начальное руководство к обучению киргизов русскому языку. Оренбург, 1871.

2. Байтҧрсынҧлы А. «Тіл-қҧрал» басылымдарының графикалық проекциясы: (Дыбыс жҥйесі мен тҥрлері, 1кітап. 1914, 1924, 1927). / Жоба жетекшісі А.Фазылжан – Алматы: ЖК «Асыл», 2023. – 312 б.

3. Байтҧрсынҧлы А. Алты томдық шығармалар жинағы. Тіл – қҧрал (қазақ тілі мен оқу-ағартуға қатысты еңбектері). – Алматы: «Ел-шежіре», – 2013. Т. ІІІ: –384 б.

4. Байтҧрсынҧлы А. Шығармалары – Сочинения. Он екі том. Тіл-жҧмсар. – Астана: «Алашорда» ҚҚ, 2022.

5. Байтҧрсынҧлы А. Тіл-қҧрал (Қазақ тілінің сарфы) Бірінші жылдық. – Орынбор, 1914.

6. Байтҧрсынҧлы А. Тіл-қҧрал Дыбыс жҥйесі мен тҥрлері. Бірінші тілтанытқыш кітап (қазақ-қырғыз білімділерінің бірінші тобының қаулысы бойынша ӛзгертіліп 7-басылуы). – Семей: «Гҥбиздат» баспаханасы - 1927.

7. Сыздықова Р. Ахмет Байтҧрсынов – Алматы: Қазақ ССР «Білім» қоғамы, 1990, 52 бет.

8. Мамырбекова Г.М. Ескі қазақ тілінің жазба нҧсқалары. – Алматы, «Шапағат-нҧр» 2012. – 360 б.

9. Мелиоранский П.М. Краткая грамматика казак-киргизского языка. Ч.1. Фонетика и морфология.: 2011. – 87 с.

10. Сайбекова Н. Грамматологиялық парадигма: А.Байтҧрсынҧлы және қазақ жазу ҥлгісінің қалыптасуы. Философия (PhD) дәрежесін алу ҥшін дайындалған диссертация. – Алматы, 2020.

11. Уәли Н.М. Графика. Орфография. Орфоэпия / Нҧргелді Мақажанҧлы Уәли. – Алматы: «А.Байтҧрсынҧлы атындағы Тіл білімі институты» баспасы, 2018 ж. – 344 б.

12. Уәли Н. Ахмет Байтҧрсынҧлы және қазақ жазуының онтогенездік дамуы // Ҧлттық рухтың ҧлы тіні / Ғылыми мақалалар жинағы. – Алматы: Ғылым, 1999. – 568 б.

13. Маралбек Е. Елдес Омарҧлының емле туралы кӛзқарастары. Л.Н.Гумилев атындағы ЕҦУ Хабаршысы. Филология сериясы. №3 (140) / 2022.

14. Маралбек Е. Ахмет Байтҧрсынҧлының «Тіл-қҧрал» еңбегіндегі қазақ емле ережелерінің қҧрылымдық ерекшелігі және оның ғылыми негізі. Аль-Фараби журналы 4 (80) 2022