ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ЧУВАШ ТІЛІНДЕГІ ТІЛДІК ЭТИКЕТ (АМАНДАСУ ҮЛГІЛЕРІНІҢ НЕГІЗІНДЕ)

Мақалада тілдің шығу генезисі жағынан тҥркі тілдер жанҧясына кіретін қазақ жҽне чуваш тіліндегі вербалды этикеттік қҧралдар амандасу ҥлгілері негізінде қарастырылған. Сҿйлеу этикеті – кез-келген елдің мҽдениетінің ажырамас бҿлігі. Оның негізгі қҧрамы арнайы лексикалық бірліктер - ҽртҥрлі контекстке байланысты жағдайларда қолданылатын сҿйлеу формулаларынан тҧрады. Сҿйлеу формулаларын функционалдық тҧрғыдан зерттеу қазақ жҽне чуваш тіліндегі баламасы бар этикет ҥлгілерінің классификациясын жасауға мҥмкіндік береді. Зерттеудің мақсаты мен міндеттеріне қазақ жҽне чуваш тілдеріндегі сҽлемдесу ҥлгілерінің қолданылуына функционалды лингвистикалық кешенді талдау жасау, сҿйлеу коммуникациясының теориялық аспектілерін қарастыру, этикет формулаларының кейбір параметрлерін сипаттау, зерттеу тақырыбы бойынша ғылыми ҽдебиеттерді талдау, сондай-ақ ҽртҥрлі тҽсілдер арқылы этикет модельдерін анықтау жатады. Зерттеу ҽдістемесі анализ жҽне синтез, мҽдени, этнографиялық жҽне ҽлеуметтік ерекшеліктерге негізделген лингвистикалық талдау ҽдістерін қамтиды. Сонымен қатар мақалада автор екі тілдегі сҿйлеу формулаларының жалпытҥркілік ортақ сипаттары мен тҥрлі факторлардың ҽсерінен туындаған сҽйкессіздіктер бар деген қорытындыға келеді. Аталған тілдердегі сҿйлеу мінез-қҧлық ережелерінің ҧқсастықтары мен айырмашылықтары сҽлемдесу ҥлгілерінің негізінде айқындалып, ашылады.

1. Ашмарин Н.И. (1928-1950) Словарь чувашского языка: В 17 т. – Казань: Татполиграф; Чебоксары: Чувашгосиздат, 1928-1950. – 17 т.

2. Бабаханова Л.Т. (1992) Ситуативные моделинациональной культуры в речевом общении народов Востока // Языки, духовная культура и история тюрков: традиции и современность. Труды международной конференции в 3-х томах – Казань: 1992. – Т.1. – С. 28-31.

3. Васильева Е.Ф. (1977) Чӑвашсен тӗлпулу-уйрӑлу сӑмахасӗм [Чувашские слова, употребляемые при встрече и расставании] // Пионер сасси. – 1977. – Сентябрӗн 6-мӗшӗ.

4. Волков Г.Н. (1997) Этнопедагогика чувашского народа. – Чебоксары: Чуваш. Кн. изд-во, 1966. – 341 с.

5. Горшков А.Е. Чувашский язык: Лексика, фразеология, культура речи: Учеб. Пособ. – Чебоксары: Чуваш. Кн. изд-во, 1997. – 159 с.

6. Егоров Н.И. (2010) Глоттогенез чувашский // Чувашская энциклопедия / В.С. Григорьев (гл.ред.) и др. – Чувашское книжное издательство, 2010. Т.1. – С. 289.

7. Егоров Н.И. (1982) Чувашский саламалик // Чувашский фольклор. Специфика жанров. – Чебоксары: Чуваш. Кн. изд-во, 1982. – С. 106–129.

8. Золотницкий Н.И. (1875) Корневой чувашско-русский словарь, сравненный с языками и наречиями разных народов тюркского, финского и других племен. – Казань: Типография Императорского ун-та, 1875. – VIII – 279 с.

9. Кенжеахметҧлы С. (1984) Қазақтың салт-дҽстҥрлері мен эдет-ғҧрыптары. – Алматы: Ана тілі, 1984. – 80 б.

10. Кузнецов А.В. (2008) Речевой этикет народов Волго-Уралья: Монография. – М.: Федеральное агентство по культуре и кинематографии Российской Федерации; Чебоксары: Чувашский государственный институт гуманитарных наук, 2008. – 320 с.

11. Қазақ ҽдеби тілінің сҿздігі. (2011) Он бес томдық. 13-том / Қҧраст. А. Фазылжанова, Н. Оңғарбаева, Қ. Ғабитханҧлы жҽне т.б. – Алматы, 2011. – 752 б.

12. Қобыланова А. (2001) Казақ сҿз этикеті. – Алматы: Жоғары Аттестациялық Комиссияның баспа орталығы, 2001. – 120 б.

13. Пюрбеев Г.Ц. (1982) Речевой этикет и язык жестов у монголов и калмыков // Национально-культурная специфика речевого общения народов СССР. – М.: Наука, 1982.– С. 117–123.

14. Радлов В.В. (1893) Опыт словаря тюркских наречий: В 4 т. – СПб.: 1893. – Т.I. – Ч. 1–2.

15. Радлов В.В. (1989) Из Сибири: страницы дневника М.: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1989. – 749 с.

16. Самойлович А.Н. (1915) Запретные слова в языке казак-киргизской замужней женщины: (Посвящается памяти В. И. Ламанского) // ЖС. 1915. Вып. 1/2. С. 161-168;

17. Сыздықова Р. (1985) Сҿз мҽдениетінің мҽселелері. // Казақ ССР Ғылым академиясының Хабарлары. Тіл-ҽдебиет сериясы. – 1985. – №1. – 33-38бб.

18. Тимофеев Г.Т. (2002) Девятиселье: Этнографические очерки. Фольклорные материалы. Дневниковые записи. Письма и воспоминания. - Чебоксары: Чуваш. Кн. изд-во: 2002. - 431 с.

19. Тимофеев Г.Т. (1972) Девять деревень (Чуваши Присвияжья). Этнографические очерки и фольклорные материалы. – Чебоксары: Чуваш. Кн. изд-во, 1972. – 491 с.

20. Тимофеева В.П. (2001) Чувашский речевой этикет. – Ядрин: Чебоксары: Типография ЧП Н.П. Полевщикова, 2001. – 69 с.

21. Уҽлиев Н. (1984) Сҿз мҽдениеті. Алматы, 1984. – 120 б.

22. Шадкам З. (2015) Қазақ-тҥрік сҿз этикетінің этномҽдени аспектісі: монография – Алматы: Қазақ университеті, 2015. – 242б.

23. Якобсон Р.О. (1975) Лингвистика и поэтика // Структурализм: «за» и «против» / Пер. с англ., франц., нем., чешск., польск. и болг. Языков. Сб. Статей. – М.: Прогресс, 1975.– С. 193–230.