ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ОРЫС ТІЛДЕРІНІҢ ПАРАЛЛЕЛЬ ІШКОРПУСЫ: ӘЗІРЛЕМЕСІ, ҚОЛДАНЫЛУЫ ЖӘНЕ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Мақалада лингвистикалық корпустар жасаудың тарихына қысқаша шолу жасалып, олардың ҽртҥрлі сипаттарына қарай жіктелуіне, параллель ішкорпустардың тҥрлеріне сипаттама берілді. Қазақ тілінің ҧлттық корпусының қҧрамында ҽзірленіп жатқан параллель ішкорпуста М.Ҽуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясының қазақ тіліндегі тҥпнҧсқа мҽтіні мен оның А.Ким жасаған орыс тіліндегі мҽтінінің аудармасы абзац (сҿйлем) деңгейінде қолмен теңестірілді.
Параллель ішкорпусты ҽзірлеу барысында Microsoft Office Excel, Notepad++, Python, Django, MySQL бағдарламалық қҧралдары қолданылды. Паралель ішкорпустың бағдарламалық архитектурасын жҽне жҧмыс істеу тҽртібін тҿмендегіше кҿрсетуге болады: 1) екі тілдегі мҽтіндер Excel офистік бағдарламасы арқылы жинақталып, абзац (сҿйлем) деңгейінде қолмен теңестірілді; 2) теңестірілген мҽтіндер Excel файлынан тікілей MySQL мҽліметтер қорын басқару жҥйесіне жҥктелді; 3) жҥктелген мҽтіндер Notepad++ мҽтіндік процессор бағдарламасы арқылы сҧрыпталып, олардың статистикасы алынды; 4) сҧрыпталған мҽтіндерді интернетке жариялау жҽне пайдаланушының сҧрауларын қамтамасыз ету ҥшін Django веб сервері қолданылды; 5) Django веб серверін MySQL мҽліметтер қорын басқару жҥйесімен байланыстыру ҥшін Python тілінде жазылған, іздеу функциясымен қамтамасыз етілген Processing.py бағдарламасы қолданылды; 6) паралель ішкорпустың бағдарламалық архитектурасы client-server жҽне MVC (Model-View-Controller) технологиялары қолданыла отырып ҽзірленді.
Параллель ішкорпус теңестірілген мҽтіндер базасынан, белгіленім, метабелгіленім жҽне іздеу жҥйесінен жҽне ішкорпусқа енгізілген мҽтін туралы ақпарат (метабелгіленім) мынадай параметрлерден тҧрады: aвтор, aудaрмaшы, шығарма атауы, aудaрмa атауы, шығарманың басылған мерзімі, aудaрылғaн мерзімі, тҥпнҧсқa тіл, aудaрмa тіл. Іздеу жҥйесі ізделетін сҿзді сҿз, сҿз тіркес, сҿйлем, бaс ҽріп (қaзaқ жҽне орыс тілдеріндегі) параметрлері aрқылы табуға мҥмкіндік береді.
Мақалада қaзaқ жҽне орыс тілдеріндегі пaрaллель ішкорпустың интерфейсіне жҽне іздеу пaрaметрлерінің бірі арқылы ізделетін сҿзді іздегеннен кейінгі нҽтижелер интерфейсіне сипаттама беріліп, екі тілдегі мҽтінде қолданылған жалпы жҽне қайталанбайтын сҿз саны, сҿйлем саны жҽне екі тілде ең жиі қолданылған он сҿзқолданыстың сандық жҽне пайыздық кҿрсеткіші анықталды.
Сонымен қатар роман-эпопеяның қазақ тіліндегі тҥпнҧсқа мҽтінін орысша аударма нҧсқасымен абзац (сҿйлем) деңгейінде теңестіру барысында мынадай ерекшеліктер анықталды: 1) тҧрпат межесі тҧрғысынан, яғни абзацта (сҿйлемде) қолданылған сҿздер сан жағынан шамамен сҽйкес келеді; 2) мазмҧн межесі тҧрғысынан шамамен сҽйкес келеді; 3) тҧрпат жҽне мазмҧн межесі тҧрғысынан сҽйкес келмейді: қазақ тіліндегі тҥпнҧсқа мҽтіндегі кейбір абзацтар (сҿйлемдер) орыс тіліне бҧрыс немесе ҥстҥрт, қысқа аударылған, олардың жуық мағынасы берілген.

1. Svartvik J., Quirk R. (1980) A corpus of English Conversation. – Lund: Gleerup, 1980. – 284 p.

2. Francis W. (2022) Brown Corpus Manual: Manual of Information to Accompany a Standard Corpus of Present-Day Edited American English for Use with Digital Computers. [Электрон. ресурс] – URL: http://icame.uib.no/brown/bcm.html (қаралған кҥні – 01.02.2022).

3. Hundt, Marianne. (2022) Manual of Information to Accompany the Freiburg-Brown Corpus of American English (FROWN). [Электрон. ресурс] – URL: http://khnt.hit.uib.no/icame/manuals/frown/INDEX.HTM (қаралған кҥні – 01.02.2022).

4. Leech C. (2005) Extending the possibilities of corpus-based research on English in the twentieth century: A prequel to LOB and FLOB. ICAME Journal. – Geoffrey & Nicholas Smith, 2005. № 29. – P. 83-98.

5. Жҧбанов А., Жаңабекова А.(2017) Корпустық лингвистика. – Алматы, 2017. – 318 б.

6. Захаров В.П. (2005) Корпусная лингвистика: Учебн.-метод. пособие. – СПб., 2005. – 48 с.

7. Жҧбанов А.Қ. (2009) Қазақ тілі мҽтіндер корпусының компьютерлік базасын қҧрудың алғышарттары // Ҽдеби тіл жҽне қазақ тілінің ҿміршеңдігі. / Жауапты ред. Қ.Кҥдеринова. –Алматы: «КИЕ» лингвоелтану инновациялық орталығы, 2009. –175-179-бб.

8. Жаңабекова А.Ҽ. (2012) Қазақ тілі мҽтіндеріне морфологиялық белгіленім қоюдың ғылыми-тҽжірибелік негіздері // Научно-практическая конференция «Языки меньшинств в компьютерных технологиях: опыт, задачи и перспективы». – Уфа, 2012. – Б. 42-50.

9. Жубанов А.К. (2015) Принципы автоматизации морфологической разметки текстов Национального корпуса казахского языка (НККЯ) // Материалы международной научно-практической конференции «Контрастивные исследования и прикладная лингвистика». – Минск: МГЛУ, 2015. – С. 111-119.

10. Жанабекова А., Пирманова К. (2019) Технология программы полуавтоматической метаразметки казахского национального корпуса // Актуальные проблемы современной лингвистики и гуманитарных наук: сборник статей ХІ Всероссийской научно-методической конференции с международным участием. – М.: РУДН, 2019. – С. 465-474.

11. Қҧлманов С., Жаңабекова А.Ҽ., Ҽшімбаева Н.М., Бисенғали А.З., Шҥленбаев Н.Қ., Қордабай Б.Қ. (2022) Корпусқа енгізілетін мҽтіндердегі сҿздерге морфологиялық белгіленім қою жҽне оларды компьютерлік бағдарламаға енгізу мҽселелері // Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ҧлттық университетінің Хабаршысы. «Филология ғылымдары» сериясы. № 3(140)/2022. – 103-113-бет (DOI: https://doi.org/10.32523/2616-678X-2022-140-3-103-113) https://bulphil.enu.kz/index.php/main/article/view/29/9.

12. Койбагаров К.Ч., Мусабаев Р.Р., Кулманов С.К. (2012) Разработка алгоритмов автоматического анализа словоформ казахского языка // «Қазіргі қазақ тіл білімі: қолданбалы лингвистиканың ҿзекті мҽселелері»: халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдарының жинағы. –Алматы, А.Байтҧрсынҧлы атындағы Тіл білімі институты, 2012. – С.83-87.

13. Lauridsen, Karen. (1996) Text Corpora and Contrastive Linguistics: Which Type of Corpus for which Type of Analysis? In: Aijmer, Karin /Altenberg, Bengt /Johannson, Mark (eds) Languages in Contrast. Papers from a Symposium on Text-based Cross Linguistic Studies. Lund: Lund University Press. – 1996. –P. 63-72.

14. Захаров В.П. (2020) Корпусная лингвистика. – Петербург, 2020. – 234 с.

15. Добровольский Д.О. (2015) Лингвоспецифичная лексика в корпусах параллельных текстов / Д.О.Добровольский // Речевые жанры современного общения. Тезисы докладов междунар. конф. «11-е Шмелевские чтения (23-25 февр. 2015)». – М.: ИРЯ РАН, 2015. – С. 47-49.

16. Добровольский Д.О. (2009) Корпус параллельных текстов в исследовании культурно-специфичной лексики // Национальный корпус русского языка: 2006-2008. Новые результаты и перспективы. – СПб.: Нестор-История, 2009. – С. 383-401.

17. Steinberger Ralf, Mohamed Ebrahim, Alexandros Poulis, Manuel Carrasco-Benitez, Patrick Schlüter, Marek Przybyszewski & Signe Gilbro. (2014) An overview of the European Union's highly multilingual parallel corpora. Language Resources and Evaluation Journal (LRE) 2014. DOI: 10.1007/s10579-014-9277-0.

18. Waldenfels R. (2006) Compiling a parallel corpus of Slavic languages. Text strategies, tools and the question of lemmatization in alignment // Beitrage der Europaischen Slavistischen Linguistik (POLYSLAV). 9. Munchen, 2006. –S. 123- 138.

19. Сичинава Д.В. (2015) Параллельные тексты в составе национального корпуса русского языка: новые направления развития и результаты // Труды Института русского языка РАН. – М., 2015. – С.194-234.

20. Тао Ю., Захаров В.П. (2015) Разработка и исползование параллельного корпуса русского и китайского языков // НТИ. Сер. 2. Информ. Процессы и системы. 2015. №4. – С. 18-27.

21. Ҽуезов М. (2009а) Абай жолы: Роман-эпопея. Бірінші кітап. – Алматы: «Жазушы», 2009. – 376 бет. – «Қазақтың 100 романы» сериясы

22. Ҽуезов М. (2009ҽ) Абай жолы: Роман-эпопея. Екінші кітап. – Алматы: «Жазушы», 2009. – 432 бет. – «Қазақтың 100 романы» сериясы

23. Ҽуезов М. (2009б) Абай жолы: Роман-эпопея. Ҥшінші кітап. – Алматы: «Жазушы», 2009. – 384 бет. – «Қазақтың 100 романы» сериясы

24. Ҽуезов М. (2009в) Абай жолы: Роман-эпопея. Тҿрінші кітап. – Алматы: «Жазушы», 2009. – 400 бет. – «Қазақтың 100 романы» сериясы

25. Ауэзов М. (2012а) – Путь Абая. / Перевод А. Кима. – Алматы: ИД «Жибек жолы», 2012. Кн. 1. – 568 с.

26. Ауэзов М. (2012б) – Путь Абая. / Перевод А. Кима. – Алматы: ИД «Жибек жолы», 2012. Кн. 2. – 556 с.

27. Ауэзов М. (2012в) – Путь Абая. / Перевод А. Кима. – Алматы: ИД «Жибек жолы», 2012. Кн. 3. – 504 с.

28. Ауэзов М. (2012) – Путь Абая. / Перевод А. Кима. – Алматы: ИД «Жибек жолы», 2012. Кн. 4. – 528 с.

29. Englund-Dimitrova B. (1999) Tolkens roll: perspektiv från nyare forskning och implikatoner för tolkutbildning // Материалы Научно-практического семинара по преподаванию устного перевода (шведский язык/русский язык). – М., 1999. – С. 36-47.

30. Анастасьев Н. (2007) Третье свидание // Ҽдебиет айдыны. 2007. –№ 44 (141). – С. 9.

31. Куттыкадам С. (2007) Заветы Мухтара // Мысль. – 2007. – № 11. – С. 2.

32. Ананьева С. (2009) «Путь Абая» М.О. Ауэзова в переводе А. Кима // Керуен. – 2009. – № 2. – С. 136-157.

33. Бельгер Г. (2009) Жизнь – эпопея (эссе-триптих, статьи). – Алматы: ИД «Жибек жолы», 2009. – 144 с.

34. Жаксылыков А.Ж. (2013) Особенности нового перевода романа-эпопеи М.О. Ауэзова «Путь Абая» на русский язык // Художественный перевод и литературный процесс (избранные лекции и исследования). – Алматы, 2013. – С. 167-178.

35. Болатова Г.Ж. (2017) Жаңа «Абай жолы»: А. Кимнің аудармасындағы кейбір ерекшеліктер // ҚазҦУ Хабаршысы. Филология сериясы. No2 (166). 2017. – 320-324-бб. (https://philart.kaznu.kz/index.php/1-FIL/article/view/2357/2262)